نگاهی به جغرافیای طبیعی تاریخی لاور ساحلی

روستای لاور ساحلی از توابع بخش کاکی شهرستان دشتی و در فاصله حدود ۸۰ کیلومتری جنوب شرقی بوشهر واقع شده است. این روستا در دهستان کبگان قرار دارد و بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵ آمار رسمی جمعیت آن (۱۱۷ خانوار) ۴۳۷ نفر می‌باشد و در مختصات: ۲۸°۱۴′۵۲″ شمالی ۵۱°۱۶′۲۲″ شرقی قرار دارد. این بندر که امروزه اهمیت تجاری چندانی ندارد روزگاری از از اهمیت بسیاری به لحاظ نظامی و تجاری بسیاری برخوردار بوده است. پروفسور G.Long به نقل از هرودوت از شهری به نام هیراتیس(هیر در پهلوی به معنی ثروت میباشد) بر کرانه خلیج فارس نام میبرد و مکان آن را بین بندر گوگانا(کنگان یا لنگه امروزین) و مزامبریا(بوشهر کنونی) و نزدیک به رودخانه سیتاکوس(رودخانه مند) میداند و آنرا یکی از پایگاه های دریایی هخامنشیان در خلیج فارس میداند که از طریق راهی به مزامبریا و تااوکه متصل می شده است و آن را حوالی لاور و گلستان میداند. با توجه به مطالب فوق به احتمال بسیار زیاد بندر مذکور لاور و گلستان امروزی بوده است. در کتاب «جغرافیای تاریخی فارس» تالیف «پاول شواتس» می نویسد: «دشتی» در زمان ساسانیان یکی از مناطق وسیع گرمسیرات فارس بوده است، یکی از نواحی این ولایت اغرستان و مرکز آن خرمق بوده که به احتمال، خرمق همان خورموج امروزی است که مرکز شهرستان دشتی است. همچنین در ساحل ولایت اردشیر از روستایی به نام الار یا گولار نام برده شده و ملکه قدرتمندی در آنجا مستقر بوده که به دست اردشیر ساسانی به قتل رسیده است. احتمالا، بنا به شباهت اسمی و نزدیکی مکانی، آن آبادی با آبادی های لاور و گلستان در ساحل خیلج فارس بوده اند. همچنین طبری از دوران ورود اعراب از استانی به نام کوچران بر ساحل اردشیر و در آن از روستایی به نام الار نام می برد که احتمالا همان لاور امروزیست. در اینکه لاور و گلستان در زمان ساسانیان وجود داشته اند شکی نیست شاهد این مدعا قلعه دختر لاور ساحلی است که سنگ بنا اولیه آن در دوره ساسانیان گذاشته شده

قلعه دختر لاور ساحلی

قلعه دختر از دور به صورت مجموعه ای از برج ودیوار دیده می شود که با پیمایش بیش از دو ساعت راه می توان آن را از نزدیک مشاهده نمود برای دسترسی به قلعه می بایست دره ها و ارتفاعات متعددی را پشت سر گذاشت که بعضاً ارتفاع و شیب آنها بسیار خطرناک است.  قلعه و مجموعه الحاقات آن در بلندترین و مرتفع ترین بخش قلل کوه مند ساخته شده است و از سه طرف به پرتگاه متصل می باشد. مجموعه قلعه دختر در جهت شرقی غربی ساخته شده و دروازه اصلی آن در جبهه غربی بنا قرار دارد. پس از در اصلی دالان مسقفی در جهت شمالی جنوبی قرار دارد که در حقیقت بخش داخلی قلعه را از بخش بیرونی جدا می کند. این دالان دارای طاقچه های متعدد و تیر کش هایی درجهات مختلف آن جهت مقابله با مهاجمان بیرون قلعه بکار گرفته شده است. فرم کلی بنا عبارت است یک پلان مستطیل شکل که در قسمت شیب کوه و در جهت شرقی غربی ساخته شده است و دارای چهار برج در چهار گوشه بنا بوده که هم اینک تنها دو برج در ضلع غربی سالم باقی مانده است. دالان به عرض ۲ متر دور تا دور بخش داخلی قلعه را پوشش می دهد که در دیواره آن تیرکش هایی جهت مقابله با دشمنان ایجاد کرده اند. قلعه از چند قسمت تشکیل شده که عبارت است از ۱- شاه نشین ۲- اتاق های محافظین و نگهبانان ۳- محل های ذخیره آب و غذا – شاه نشین که در بلندترین جای قلعه ایجاد شده عبارت است از چند اتاق بزرگ به ابعاد ۲×۶ متر که در یک ردیف قرار گرفته است. عمده مصالح آن سنگ لاشه کوهستان و ساروج می باشد که به طرز خیلی ساده و بدون تراش بکار گرفته شده دومین قسمت و درست در زیر شاه نشین اتاق های کوچک متعددی ساخته شده که بوسیله یک در به هم راه پیدا می کند اتاق ها در یک ردیف قرار گرفته اند که احتمالا جایگاه محافظین و سربازان بوده است. پس از این دو بخش دو آب انبار به ابعاد ۳×۵ متر و ارتفاع ۲ متر که با مصالح سنگ و ساروج ایجاد شده در امتداد یکدیگر دیده می شود. همچنین معمرین از دو غار صحبت می کنند که از این قلعه به روستا های لاور و گلستان منتهی می شده است.

ساخت این بنا به اواخر عصر ساسانی تا آل بویه بر می گردد و رابطه مستقیم و تنگاتنگی با بندر مهم، استراتژیک، تجاری و تاریخی «نجیرم» داشته است و به احتمال فراوان در قرون سوم و چهارم (هـ.ق) با بروز زلزله در سیراف و از رونق افتادن هر دو بندر مهم تجاری اواخر ساسانی و اوایل اسلامی یعنی «سیراف» و «نجیرم» کارایی خود را از دست داد و به مرور زمان رو به ویرانی گذاشته است. این بنا به احتمال زیاد دارای ۳ کاربرد بوده است.

• نقش دیده بانی

جانمایی این قلعه به گونه ای است که در نقطه کور ساحل و بر روی کوه های کم ارتفاع ساحلی که شیب کمی روبه دریا دارند ساخته شده است و با آنکه از داخل قلعه محدوده ای نیم دایره شکل به شعاع چند کیلومتر کاملاً تحت نظر باشد به گونه ای که بدون چشم مسلح کوچکترین حرکتی بویژه از سمت دریا قابل رؤیت و ردیابی است اما عکس آن قلعه از پایین دست و از سمت دریا در معرض دید نیست. چنین جانمایی به افراد درون قلعه کمک می کرده است کوچکترین حرکت های احتمالی تا فاصله چند کیلومتری از ساحل را زیر نظر داشته باشد.

• نقش تدافعی

قلعه به گونه ای طراحی و ساخته شده است که ۳ طرف آن صخره های غیرقابل دسترسی قرار گرفته است و طرف دیگر آن نیز به کوه های کم ارتفاع منتهی می شده است که عبور از این سمت نیز به راحتی امکانپذیر نبوده است. قلعه هم از لحاظ طبیعی و هم از حیث نوع مصالح و طراحی آن از استحکام کافی برخوردار بوده است.

• نقش پشتیبانی

این نقش محتمل ترین نقشی است که می توان برای این قلعه متصور بود.  نقش پشتیبانی تکمیل کننده دو نقش و کاربردهای دیگر این قلعه بوده است .در مواقع جنگ و درگیری افراد درون قلعه می توانستند از آنجا به نیروهای درون شهر و ساحل کمک برسانند و آنها را در برابر دشمن حمایت، تقویت و پشتیبانی کند.

بندر نَجیرَم

نجیرم بندر کوچکی در ساحل دریای پارس و نزدیک بوشهر و در میان راه بین بندر سیراف و بوشهر قرار داشته است. بندر نجیرم، بنا به نوشته ی دهخدا در لغت نامه، به فتح نون و را و بنابر ضبط امام شوشتری به ضم نون و را است.

امام شوشتری می نویسد:

«بندر نُجیرُم، در کناره سیف مظفر، این بندر شهرت چندانی نداشته است و گویا قصبه ای کوچک بوده است»(همان ، ص ۴۶)

مصطفوی می نویسد:

«بین بندر سیراف و شبه جزیره ی بوشهر، بندرگاه کم اهمیتی به نام نجیرم وجود داشت که مساحت آن تا بوشهر در حدود نصف مسافت آن به بندر سیراف بالغ می گشت و در زمان مقدسی (قرن چهارم هجری) دارای دو مسجد و بازارهای خوب بود و برکه هایی داشت که از آب باران پر می شد» (همان، ص ۱۰۹)

یاقوت حموی درباره تلفظ آن نوشته :

به فتح اول و دوم و یای ساکن، راء مفتوحه و میم و به کسر الجیم و اهالی آن را «نجارم»گویند.

ابوالفداء در کتاب «تقویم البلدان»به نقل از کتاب«اللباب»درباره تلفظ آن می نویسد:

«نجیرم»به فتح نون و کسر جیم و سکون یاء دو نقطه آخر حروف وفتح راء بی نقطه وبعد از آن میم.

بندر نجیرم، یکی از بندرهای مهم خلیج فارس بوده است که در مسیر جاده ساحلی ابریشم قرار داشته است. جاده ساحلی ابریشم از سواحل جنوب شرقی آسیا شروع و پس از گذشتن از سیراف و نجیرم و همچنین بندرهای مهمی چون سی نیز، جنابه و مهرویان به بصره می رسیده است. بندر نجیرم علاوه بر قرار گرفتن در مسیر جاده ساحلی ابریشم، نقش ارزنده ای در اقتصاد بازرگانی دریایی ایران در روزگار ساسانی و اوایل اسلامی داشته است. این بندر همچنین به وسیله راه کاروان رو از طریق قنطره (حوالی روستای درویشی از توابع بخش شنبه و طسوج شهرستان دشتی در استان بوشهر) به دو شهر مهم ساسانیان فیروزآباد و بیشاپور ارتباط داشته است. این بندر مهم بنا به نوشته مورخان، جهانگردان و جغرافی دانان بزرگی چون حمدالله مستوفی، مقدسی، اصطخری، ابن حوقل، ابن بلخی و غیره این بندر در شمال رود سکان (مند) قرار داشته است و طبق نوشته این جهانگردان این رود که در میان سیراف و نجیرم قرار داشته است در جنوب نجیرم به دریای پارس (خلیج فارس) می ریخته است. در مورد مکان این بندر اختلاف نظر بسیار است عده ای از محققان آن را بتانه در شهرستان دیر     می دانند برخی دیگر روستای زیارت ساحلی که به عقیده اینجانب در مورد بتانه صحیح نمی باشد به این علت که در لغت نامه دهخدا آمده است:

نجیرم (نَ رَ) شهرکی است از اعمال سیراف و گرمسیر عظیم است (فارسنامه ی ابن بلخی،ص ۱۴۱) شهری است به ناحیت پارس برکران دریا و جای بازرگانان است (حدود العالم) قریه ای است بزرگ به ساحل فارس به پانزده فرسنگی سیراف و از آن جاست ابراهیم بن عبدالله نحوی لغوی مکنی به ابواسحق(یادداشت دهخدا) و رجوع به معجم البلدان شود» (همان ، ص ۳۷۲).

با توجه به نوشته فوق بندر نجیرم در فاصله ۱۵ فرسنگی سیراف قرار داشته با توجه به اینکه هر فرسنگ فارسی ۵۵۵۰ متر است و فرسخ عربی ۵۹۱۹ که ۱۵ فرسنگ فارسی می شود حدود ۸۴ کیلومتر و به فرسخ عربی حدود۹۰ کیلومتر با توجه به این مسافت بعید می نماید که بندر نجیرم بتانه باشد و در مورد روستای زیارت ساحلی این که این روستا نجیرم باشد نیز جای تردید بسیار است. بنا به گفته ابن بلخی رود سکان بین بندر سیراف و نجیرم به خلیج فارس می ریخته است و بندر نجیرم در شمال این رود قرار داشته است با توجه به این گفته بندر نجیرم از رود سکان فاصله داشته پس روستای زیارت ساحلی نمی تواند بندر نجیرم باشد زیرا اگر این بندر چسبیده به رود سکان بود حتما ابن بلخی آن را کنار رود سکان ثبت میکرد. اما کمی آن سو تر بندر لاور ساحلی، گلستان و قلعه دختر می باشد با توجه به قلعه مذکور و آثار کشف شده در این دو روستا به عقیده اینجانب بندر نجیرم همین روستاهای لاور و گلستان می باشد و با توجه به کشف بخشی ازمعابر بندر گم شده نجیرم در حوالی روستای زیارت ساحلی فعلی در ضلع شمالی مصب رودخانه مند از سوی تیم تحقیقاتی دکتر نبی پور در سال ۱۳۸۲ شمسی می توان به یقین اظهار داشت که فلسفه ساخت و استفاده قلعه دختر ارتباط مستقیمی با این بندر داشته است. وقتی این احتمال به واقعیت نزدیک تر می شود که بدانیم دیواری عریض از جنس ساروج و به عرض بیش از دو متر در امتداد ساحل از حدود زیارت به سمت لاور ساحلی کشیده شده است. این دیوار که امروزه بخش اعظم آن در زیر رسوبات ساحلی مدفون است به نظر نگارنده دیواری محافظتی بوده است که شهر نجیرم را از دسترس دشمنان مصون نگه می داشته است.

نقشه قسمت شرقی امپراتوری هخامنشی بر اساس گفته های هرودوت

اثر -G.Long1831 میلادی

و نقشه ایالات فارس و کرمان نقل از کتاب ” البلدان الخلافت الشرقیه ” نیویورک ۱۹۶۵

منابع و مآخذ

• سعیدیان، عبدالحسین. « شناخت شهرهای ایران »، انتشارات علم و زندگی ، چاپ دوم ۱۳۸۳ ص ۴۶۱،۴۶۲٫
• فره وشی، بهرام. فرهنگ زبان پهلوی. انتشارات دانشگاه تهران. چاپ پنجم، تهران ۱۳۸۶٫
• لغت نامه، دهخدا، علی اکبر، انتشارات دانشگاه تهران، تهران، ۱۳۵۱
• منابع اقتصادی خلیج فارس، امام شوشتری، سید محمد، علی سمینار خلیج فارس،ج۲٫
• گزارش میراث فرهنگی استان بوشهر از بررسی قلعه دختر لاور ساحلی ۱۳۸۲٫
• اقتداری، دکتر احمد، ریشۀ اعلام جغرافیائی خلیج‌فارس و دریای عمان براساس فقه‌اللغۀ ایرانی،پژوهشکده خلیج فارس،۱۳۸۸٫
• خلیج فارس در اسناد تاریخی. منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس. نقشه خلیج فارس در نقشه کشورهای جنوب غربی آسیا در زمان خلفای عباسی و نقشه ایالات فارس و کرمان نقل از کتاب ” البلدان الخلافت الشرقیه ” نیویورک ۱۹۶۵٫ ص ۹۱ .
• فارسنامه ابن بلخی، تصحیح گای لیسترانج، انتشارات اساطیر، چاپ اول تهران ۱۳۸۵٫

• منبع خبر : نصیر بوشهر آنلاین