مقاومت سوم*
*بازخوانی یک رویداد تاریخی*

✍️ علیرضا تقی زاده

تاریخ مداخلات مسلحانه به دوره غارت دزدان دریایی در خلیج فارس بر می گردد؛ زیرا طوایف عرب به حمایت از وهابیون برای توسعه نفوذ و اقتدارشان با هم متحد شدند و دست به غارتگری در کرانه جنوبی خلیج فارس زدند و کشتی های تجاری کمپانی هند شرقی را غارت کردند و بعد از آن کشتی های جنگی انگلیس وارد این آبراهه شد. با ورود اسلحه از انگلیس به مسقط کار برای کمپانی سخت تر شد. مسلح شدن مخالفان انگلیس در افغانستان و نواحی داخلی فلات ایران می توانست منافع کمپانی را در هند و ایران به خطر بیندازد. بنابراین در سال ۱۸۸۹م خرید و فروش اسلحه از طرف کمپانی و به کمک حکومت ایران ( بنادر و جزایر خلیج فارس) منع شد.
بنادر بوشهر و مسقط از مراکز عمده تجارت اسلحه در کرانه های شمالی و جنوبی خلیج فارس به شمار می رفت بخشی از این محموله ها به سیستان و افغانستان ارسال می شد که می‌توانست منافع انگلیس را در هند دچار مشکل کند و بخشی دیگر به دست طوایف و عشایر پس کرانه های ایرانی خلیج فارس می افتاد و تجارت کمپانی را مختل می کرد. تا قبل از این قانون بوشهر، وارد کننده اسلحه بود با وضع این قانون نواحی اطراف بوشهر (حله و بنادر تنگستان ) می توانست جایگزین خوبی برای تخلیه این کالا شود. رود حله با تدابیری که احمد خان دریابیگی انجام داد موانع زیادی در قاچاق اسلحه ایجاد کرد ولی در بنادر تنگستان دریابیگی نمی توانست قوانین سختی اعمال کندزیرا تنگستان زیر نظر ایالت فارس بود و دخالت در آن به موافقت حاکم فارس و تصویب این امر در مجلس شورای ملی بود. بعد از شهادت رئیس علی موفق شد دریابیگی با درخواست های زیاد این بنادر را زیر مجموعه بنادر خلیج فارس به مرکزیت بوشهر کرد. بدلیل نزدیکی بنادر تنگستان به بوشهر و قرار گرفتن در مسیر دریایی بندر بصره و هند و ارتباط ساکنین با کشورهای عربی تجارت رونق گرفت. داشتن اسلحه در بنادر تنگستان و در بین طوایف مختلف در ایران تا اواخر دوره قاجار اهمیت زیادی داشت این موضوع را می توان در سفرنامه های داخلی و خارجی این دوره زیاد دید. سدید السلطنه در سال ۱۳۲۲ق در بازید از روستاهای تنگستان آماری از سلاح های جدید ارائه می دهد. علت داشتن سلاح را شرایط غالب بر اوضاع اجتماعی ایران در دوره قاجار و اختلافات قومی عنوان می‌ کند. کشور ارتش منظمی نداشت و ایلات و حکام محلی وظیفه دفاع از کشور را بر عهده داشتند. خور کودراز محمدعامری یکی از مکان مهم برای ورود این کالای ممنوعه بود.
زائر علی محمد عیوض* ساکن بندر رستمی در سفری که به منظور تجارت و خرید اسلحه به مسقط داشت در هنگام برگشت لنج او دچار مشکل می شود و شیخ دبی که زیر نظر انگلیس بود او را دستگیر و بارش را مصادر می کند. او در دبی با آنها درگیر می‌شود و با پس گرفتن بار با لنج حاکم دبی فرار می‌کند . در مسیر راه به گشت دریایی انگلیس برخورد می‌کند. انگلیسی ها ملوانان را آزاد می‌کنند و زائر علی را به بحرین و سپس به بصره منتقل می‌کنند. زائر علی در نزدیکی بنادر ایران دل به دریا می زند و از دست ماموران انگلیسی فرار می‌کند و به اعراب ساکن در نخلستان ها پناه می برد بعد از مدتی با کشتی های باری وارد بوشهر و به بندر رستمی بر می گردد.
او که در هنگام دستگیری به امام حسین (ع) و ائمه اطهار متوسل می‌شود یک حسینیه در آن محل بنا می کند . نمایندگی کمپانی در بوشهر با وادار کردن حاکم بوشهر خواهان تحویل دادن او شده بود اما رئیس علی مخالفت می کرد. در ۹ رجب سال ۱۳۳۱ق مطابق با ۲۴ خرداد ماه۱۲۹۲ ش به منظور فشار بر مردم بنادر و ترساندن حاکمان تنگستان و دستگیری زایر علی وارد خور محمد عامری شدند. البته با هماهنگی موقرالدوله حاکم بوشهر چون در آن زمان کشتی پرسپولیس امکانات لازم نداشت یا خراب بود. مردم دلیر و شجاع و نترس این بندر با روبرو شدن با افسران انگلیسی دست به تفنگ شده و یک افسر را کشتند و پنج سربازان آن ها را زخمی می کنند.
” با شیر پنجه کردی و دیدی سزای خویش”
این سومین مقاومت تنگستانی ها بعد از رشادت باقرخان در سال های ۱۲۵۴ق و ۱۲۷۳ ق در قلعه ریشهر بود.
سرپرسی کاکس در خاطرات خود به این موضوع می پردازد و نقل می کنند چند بار قبل از این تاریخ نیز به بندر وارد شده بودند و با مردم درگیر شده بودند اما در این تاریخ با هشت کشتی جنگی وارد شدند‌. با کشته شدن افسر و زخمی شدن سربازان تمام نیروها به کشتی ها بر می گردند و شروع به شلیک توپ می کنند که در اثر انفجار گلوله توپ ها گودهای در محل ایجاد شد که مردم بعدها به آن محل برخورد گلوله ها “چال توپی” می گفتند. انگلیسی ها علاوه بر این کار لنج های مردم را آتش زدند.
موقرالدوله که مورد بازخواست حکام داخلی قرار گرفته بود نامه ای به تهران ارسال می‌کند و خود را به بهانه واهی تبرئه می کند( سند در موزه شهید رئیس علی و در کتاب اسناد جنگ جهانی اول ،کاوه بیات) زیرا در آستانه جنگ جهانی اول ایران اعلام بی طرفی کرده بود و با این کار عملا ایران را وارد منازعات می کرد‌ همچنین بنادر تنگستان زیر نظر حاکم فارس اداره می شد و حاکم بنادر و نیروهای انگلیسی اجازه ورود به این بنادر را نداشتند . چنگ زدن به منافع مردم تنگستان و حمله به بندر محمدعامری و در ادامه حمله به بندر بوالخیر و گرفتن ۹ لنج از مردم بندر کری باعث شد تا تنگستانی ها به منافع انگلیسی ها در خارک حمله ورشوند و به تلافی تمام مرواریدهای صید شده را غارت کنند. انگلیسی ها می دانستند اگر نتوانند شورش تنگستانی ها را بخوابانند منافع خود را در خلیج فارس از دست خواهند داد. به همین دلیل در سال ۱۳۳۳ ق برابر با ۱۲۹۴ش به دلوار حمله ور شدند این بار هم شهید رئیس علی به کمک مردم تنگستان و دشتی در برابر ارتش قدرتمند انگلیس مقاومت کرد و شکست سختی به آنها داد. کلات بوجیر محلی دیگری از این بندر محمدعامری پناهگاه مبارزان و زنان و کودکان بود. با عملیات های جنگ و گریز توانست موفقیت هایی را بدست آورد. امامزاده ابراهیم که در شرق این بندر واقع شده است به نقل از ساکنین محل هشت تن از شهدای خوشنام تنگستانی و دشتی در اینجا دفن شده اند که متاسفانه امروزه حتی شمعی بر مزار انها روشن نیست. افرادی که از جان خودشان گذشتند و از این مرز و بوم دفاع کردند .
در دوران هشت سال دفاع مقدس بندر محمدعامری محل اعزام نیروهای مردمی از تمام منطقه ساحلی دلوار به مناطق عملیاتی بود و شهدای را تقدیم انقلاب ‌کرد امروز کوچه های این بندر به نام شهیدان حسین رستمی، اسماعیل رستمی، اسماعیل شاهدی و سید حسین هاشمی آذین شده است؛ باشد که رهرو راه شهیدان والا مقام باشیم.
در پایان پیشنهاد می گردد بواسطه مجاهدت و مقاومت مردم این بندر روز ۲۴ خرداد که سومین مقاومت تنگستانی ها در برابر استعمار پیر بوده را روز بندر محمدعامری نامگذاری کنیم و یاد و خاطره شهدای قیام جنوب ایران به رهبری شهید رئیس علی دلواری گرامی داریم.
* نام این فرد در کتاب تاریخ بوشهر از محمد حسین سعادت که نزدیک به رویداد است به این اسم ذکر شده است. سردار فولادی در خاطراتش به زائر علی و فرزندش اشاره می کند و ساکنین بندر رستمی از زایر علی محمد عیوض هم نام می برند.
منابع :
اسناد از سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران
مجموعه کتب آبی ؛ به کوشش احمد بشیری. تهران: نشر نو.
اسناد جنگ جهانی اول در جنوب ایران؛ کاوه بیات
نزهت الاخبار.تصحیح سید علی آل داود.
سفرنامه سدید السلطنه
تاریخ بوشهر؛ محمد حسین سعادت؛ با تصحیح عبدالرسول خیراندیش.
مأموریت سرپرسی کاکس در حوزه خلیج فارس ایران. ترجمه حسن زنگنه.
موسوی نژاد، سید علی (۱۳۸۷). عصر رئیس علی دلواری
وادالا، رمی (۱۳۵۶). خلیج فارس در عصر استعمار.
برومند، صفورا( ۱۳۸۱). کنسولگری بوشهر و تجا