نگاهی به جغرافیای طبیعی و تاریخی بندر ریگ

بخش بندر ریگ با مساحتی حدود ۷۵۰ کیلومتر مربع و شهر بندر ریگ دو نیم کیلومتر مربع مساحت و حدود یک تا ۳ متر ارتفاع از سطح دریا در ساحل شمالی خلیج فارس و در قسمت جنوبی شهرستان گناوه در موقعیت جغرافیایی ۳۹ درجه و ۲۵ دقیقه عرض شمالی نسبت به خط استوا و۵۰ درجه و ۳۸ دقیقه طول شرقی نسبت به نصف النهار گرینویچ قرار گرفته است. فاصله آن تا بوشهر ۸۸ کیلومتر و از راه دریا ۳۰ مایل دریایی است و تا گناوه ۱۲ تا ۱۷ کیلومتر است. از شمال به بخش مرکزی گناوه، از شرق به شبانکاره و از جنوب به رودخانه حله و بخش مرکزی بوشهر و از مغرب به خلیج فارس محدود می شود. این بندر با همه کوچکی از قدمتی قابل توجه برخوردار است و نام آن در کتب تاریخی و سفرنامه ها به ویژه در سفرنامه و آثار بعد از دوره صفوی آمده است. بندر ریگ در حال حاضر یکی از بخشهای دوگانه بندر گناوه است. دهستانهای رود حله و چهار روستایی با مجموعه روستاهای احشام احمد، بیدو، پوزه گاه، جزیره جنوبی، جزیره شمالی، چهار برج ، چهار روستایی ، چهار محل، حاج حجی، رودشور، عرش، قلعه، سرحان، کوهک کوچک، گاو سفید بزرگ، گاو سفید وسط، کدایی، گوابین، مال محمود، مجنون و محمدی و چندین روستای دیگر مسکونی و غیر مسکون بخش ریگ را تشکیل می دهند.

وجه تسمیه بندر ریگ به صورتهای مختلفی بیان شده است از نظری که در کنار بندر ریگ شن و ماسه فراوان مشاهده می گردد یک نظر دیگری اینکه در زبان سانسکریت ریگ به معنی ثروت است نظر به اینکه این بندر قدیم الایام یک مرکز تجاری و بازرگانی مهم به شمار می رفته کمپانی های متعدد خارجی در آنجا نمایندگی داشته اند این برداشت حاصل می گردد به استناد نظریه جناب دکتر خیر اندیش ریگ در لغت اوستائی به معنای رود جاری و روان می باشد این بندر چون در کنار رودخانه قرار داشته و از طریق آن به مناطق کوهستان و دشت ارتباط داشته است به بندرریگ نامیده شده است.

به نظر دکتر خیر اندیش:

((مردم بومی این منطقه از طوایف فارس بوده اند. یعنی از نژاد پارسی آریائی. معٌمرین شهر از وجود بناهائی بنام چهار طاق در بندرریگ یاد می کنند. این بناها بر اساس گزارش برخی مورخین نشان دهنده رواج آئین مزد یسنائی در بین مردم محل بوده است. قومیت این بندر در تطور زمان دستخوش تغییراتی بوده است.))

اما درباره قدمت تاریخی آن تنها مدرکی که در مورد بندر ریگ سخن به میان آورده سفرنامه نئارک یا نئارکوس دریاسالار اسکندر مقدونی است که بطور پراکنده درکتب تاریخی آمده است.

قدمت بندری این شهر به قرن شانزدهم میلادی می رسد، از قرن پانزدهم و شانزدهم میلادی اغلب مسافران و سیاحانی که با اهداف جهانگردی، نظامی، سیاسی، مطالعاتی یا مذهبی قدم به خاک ایران می گذاشتند چنانچه از راه های دریایی جنوبی می آمدند از طریق بندر ریگ وارد کشور می شدند و سپس از آنجا به سایر نقاط ایران می رفتند.

قدمت بندر ریگ احتمالاً به زمان ایلامیها می رسد. دلیل این مـدعا آثاری است که در تپه گیشهر پیدا شده است. در شمال ریگ جایی است پر از تپه به نام حلیبونی آثاری در آنجا وجود دارد مثل سفالهای شکسته، وسایل فلزی قدیمی و سکه های قدیمی که درون سه تپه هستند. حفاری این تپه چهره یکی از قدیمی ترین و آباد ترین  بنادر خلیج فارس که تا حالا در پرده ابهام باقی مانده است آشکار خواهد شد. یک تپه دیگر نیز در جنوب است بنام گیشهر که در آنجا هم آثار متعددی پیدا شده است.

کیشهر

راجع به اسم «گیشهر» نظریات مختلفی داده شده از جمله «جیش شهر» نیز گفته میشود که «جیش» به معنی ارتش میباشد و جیش شهر به معنی شهر ارتشی یا شهر لشکر معنی میدهد اما این اسم کمی دور از ذهن به نظر میرسد که شهری نظامی صرف ایجاد شده باشد. با توجه به اینکه مدت های مدید این مناطق محل زندگی اقوام آریایی که دین آنها زرتشتی بوده ریشه نام این مکان را باید در زبان پهلوی جست که به عقیده اینجانب نام این منطقه « کیش شهر» بوده که «کیش» در زبان پهلوی به معنی((خط، مرز، و حد و شیار)) میباشد که به مرور حرف شین آن حذف شده و تبدیل به کیشهر شده که به معنی شهر مرزی یا به علت خور های متعدد که به صورت شیار میباشند و به وسیله رگه هایی از سنگ از هم جدا شده اندکه ممکن است اسم بندر ریگ نیز از همین رگه ها گرفته شده و به مرور«رگ» تبدیل به ریگ شده است.

آثار بجا مانده از این شهر تاریخی در مختصات جغرافیایی X 464036   Y 3259415  با ارتفاع ۱ متر از سطح دریا در بخش ریگ شهرستان گناوه در دو کیلومتری جنوب شهر ریگ و در کنار اسکله و پاسگاه انتظامی قرار گرفته است.

محوطه کیشهر در ساحل ماسه ای و کنار اسکله شهر بندر ریگ  قرار گرفته است. پلان این محوطه تقریباً گرد است و وسعت آن به طول شمالی ـ جنوبی ۱۰۰ متر و عرض شرقی ـ غربی ۵۰ متر و حداکثر ارتفاع آن در حدود ۳ متر می باشد. در حاشیه غربی محوطه به سمت ساحل دریا صخره های طبیعی موسوم به تیر سول (TerSavel) است که در اینگونه صخره ها قبرهایی کنده شده است. این گونه قبر ها همگی در جهت شمالی ـ جنوبی بوده و مربوط به دوره اسلامی است. (تصاویر ۱ تا ۳ ) یافته های سطحی در این محوطه تعداد اندکی تکه سفال نمونه برداری شده (مجموعاً ۵ تکه ) که تاریخ گذاری نسبی نمی توان از این گونه سفالها ارائه داد. قبور کنده شده بر روی صخره های طبیعی که از جنس ماسه بادی و دریایی می باشد در ابعاد گوناگون دیده می شود. حداکثر عرض این قبرها در حدود ۵۰ سانتیمتر و طول آنها در حدود ۲ متر می باشد. تعداد این قبر ها امروزه به علت تخریب محوطه بسیار کاهش یافته است و تعداد انگشت شماری از آنها باقی مانده است.

همچنین بعضی از اهالی از سفال های قیفی شکلی صحبت میکنند به رنگ نخودی که با توجه به مشخصاتی که ذکر میشود بخشی از سیستم آبیاری آن شهر بوده است که این سفال ها از دوره ایلامی تا دوره اسلامی مورد استفاده قرار می گرفتند اما تا به حال چیزی از این سفال ها برای تحقیق درباره تاریخ دقیق آن پیدا نشده است.

نمونه ای از سفال های قیفی شکل جهت   سیستم آبیاری در شهر های ایلامی.

در زمان محمد شاه قاجار نیز گویا هنوز آثاری از کیشهر قابل رویت بوده است یکی از مهندسان دربار که برای سرکشی به جنوب ایران سفر کرده آثار آن را دیده و چنین ذکر کرده است:

((و اصل و ترکیب بندر مذبور نزدیک به مربع است و هر طرف از آن مربع ها چهارصد ذرع اند که کل دورش یکهزار و ششصد ذرع است و جزیره در محاذی شهر واقع و مسمی به جزیره حله است و سمت دریای بندر مزبور را در زمان سلف بسیار محکم و به طور باستیان فرنگان ساخته شده بوده که آثارش حال مشخص است. و دور سه سمت دیگر را برج های بسیار بزرگ بر سر خاکریزی که پنج شش ذرع مرتفع است ساخته اند و خرابی این قلعه مضبوط هنگام نزاع کریم خان زند با میر محنی شده است. و بالفعل سوای خاکریز چیز دیگری از آن باقی نیست. اگر چه اهالی آنجا مذکور ساختند که میرمحنی خود باعث  احداث و احیای قلعه بندر مذکور شده است، لیکن به عقل درست نیامد، به علت آنکه طرح قلعه مزبور شباهت به طراحی و کارهای فرنگان دارد و محتمل است که هنگامی که هنگامی که حضرات ولنذیر متوقف جزیره خارک بودند امداد و کمک به مشارالیه کرده و از روی دستور العمل آنها ساخته بودند)).

با توجه به نوشته فوق به نظر میرسد که این شخص به احتمال زیاد ارگ اصلی شهر را دیده است با توجه به اندازه ای که ارایه میدهد که بندر را مربع شکل و هر ضلع آن را چهارصد ذرع ذکر میکند هر ذرع ۱۲/۱ متر است پس هر ضلع بنای مذکور به صورت تقریبی ۴۵۰ متر است که این برای یک شهر بسیار کوچک است پس بنای مذکور ارگ اصلی شهر بوده با اضلاع ۴۵۰ متر با دیوار هایی به ارتفاع ۵/۵ متر تا ۵/۶ متر که به صورت دو یا سه طبقه بوده که با توجه به اینکه کنار ساحل بوده وظیفه نظارت بر لنگرگاه کشتی ها را داشته و بر عبور و مرور و ورود و خروج آنها نظارت داشته است.

تصویر ۱- محوطه کیشهر  ، قبور صخره ای شمالی – جنوبی ، شهرستان گناوه ، بخش ریگ ، شهر بندر ریگ،  دید از  جنوب

تصویر ۲- محوطه کیشهر  ، قبور صخره ای شمالی – جنوبی ، شهرستان گناوه ، بخش ریگ ، شهر بندر ریگ،  دید از  جنوب

تصویر ۳- محوطه کیشهر  ، قبور صخره ای شمالی – جنوبی ، شهرستان گناوه ، بخش ریگ ، شهر بندر ریگ،  دید از شرق

سال ۱۳۷۹خورشیدی یک تیم باستان شناسی زیردریایی مربوط به سازمان میراث فرهنگی در جزیره شمالی و جنوبی و محل خـــــور به کاوش پرداخت که آثاری از سفال و خمره های شکسته شده پیدا شد.

کشف تعداد زیادی خمره‌های «تورپی‌تو» که مهمترین وسیله حمل و نگهداری مایعات در دوره باستان بوده است، خمره‌های «تورپی‌تو» از جمله آثار ویژه متعلق به دوره پارت‌ ها است که در سواحل بوشهر برای تدفین مردگان مورد استفاده می گرفته است. بعدها برای حدود  ۱۰۰۰سال یعنی تا اوایل دوره اسلامی (تا پیش از برآمدن عباسیان) از این خمره ها در تجارت و حمل و نقل مایعات همچنان استفاده می کردند. این خمره‌ها از نظر ظاهری پایه‌های نوک تیز و دهانه باز دارند. با توجه به کشف آثاری چون زره و کلاه‌خود فلزی و یک لنگر سنگی که در جریان اولین فصل کاوش به دست آمده، همچنان احتمال می‌رود که منطقه مورد کاوش، محل غرق شدن یک کشتی بوده است که به دلیل گذشت مدت زمان طولانی، شدت جریان آب و نیز از آنجا که این منطقه محل ماهیگیری مردم محلی است چیزی از کشتی غرق شده بر جای نمانده است.

تنوع خمره های اژدری شکل در سواحل بندر ریگ

بررسی باستان شناسی زیر آب در بندر ریگ

منابع و مآخذ

• سعیدیان، عبدالحسین. « شناخت شهرهای ایران »، انتشارات علم و زندگی ، چاپ دوم ۱۳۸۳ ص ۴۶۱،۴۶۲٫
• فره وشی، بهرام. فرهنگ زبان پهلوی. انتشارات دانشگاه تهران. چاپ پنجم، تهران ۱۳۸۶٫
• خبرگزاری میراث فرهنگی. کاوش های باستان شناسی زیر آب بندر ریگ. ۱۳۸۴٫کد خبر ۷۲۸۰۲٫
• گزارش میراث فرهنگی استان بوشهر از بررسی سطح الارضی گیشهر.شماره گزارش GH 028
• اقتداری، دکتر احمد، ریشۀ اعلام جغرافیائی خلیج‌فارس و دریای عمان براساس فقه‌اللغۀ ایرانی،پژوهشکده خلیج فارس،۱۳۸۸٫
• خیراندیش، عبدالرسول، دریاگرایی؛ بررسی نقش و سهم دریا در تاریخ و تمدن ایران،پژوهشنامه خلیج فارس، اردیبهشت ۱۳۹۲
• دو سفرنامه از جنوب ایران، تصحیح سید علی آل داود، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم تهران ۱۳۷۷٫

• منبع خبر : نصیر بوشهر