✍️ مینا خویینی
مشاور و مدرس توسعه فردی و سازمانی

هر سال پس از پایان امتحانات، در مدارس مختلف ایران صحنه‌هایی تکراری و درعین‌حال تأمل‌برانگیز تکرار می‌شود: دانش‌آموزانی که کتاب‌های درسی خود را پاره می‌کنند، به هوا پرتاب می‌کنند یا رها می‌کنند تا باد آن‌ها را با خود ببرد. این رفتار به ظاهر نوعی شور و شوق پایان سال است، اما در لایه‌های عمیق‌تر، نشانه‌ای از نارضایتی، بی‌معنایی و طغیان علیه ساختارهایی است که دیگر پاسخگوی نیازهای یادگیری نسل‌های امروز نیستند.

🎯 یادگیری برای نمره یا یادگیری برای معنا؟
کن رابینسون در سخنرانی معروف خود در TED با عنوان «آیا مدارس خلاقیت را می‌کشند؟» (Robinson, 2006)، نظام‌های آموزشی را به دلیل سرکوب خلاقیت و تمرکز صرف بر نمره و استانداردهای ارزیابی مورد نقد قرار می‌دهد. بسیاری از دانش‌آموزان یادگیری را نه با کشف و الهام، بلکه با اجبار، اضطراب و رقابت بی‌پایان برای نمره تجربه می‌کنند. پاره‌کردن کتاب‌ها را می‌توان تخلیه هیجانی‌ای دانست در برابر نمادهای سیستمی که یادگیری را به اجبار و پاسخگویی مکانیکی تقلیل داده است.

🧠 ناهماهنگی ساختار آموزش با مغز یادگیرنده امروز
مطالعات عصب‌شناسی آموزشی نشان داده‌اند که مغز در حالت اضطراب و ترس (مثل اضطراب امتحان)، تمرکز و یادگیری عمیق را متوقف می‌کند (Willis, 2007). بنابراین، سیستم‌هایی که یادگیری را با آزمون‌محوری، فشار و رقابت کنترل می‌کنند، عملاً در تضاد با نحوه واقعی عملکرد مغز هستند. در چنین شرایطی، دانش‌آموز با احساس خستگی ذهنی و گسست از معنای یادگیری مواجه می‌شود.

🔍 ذائقه یادگیری نسل‌های نوظهور
بر اساس گزارش‌های OECD و Gallup، نسل‌های Z و Alpha، در محیط‌هایی رشد کرده‌اند که یادگیری در آن معناگرا، دیجیتال، تعاملی و خودانگیخته است (OECD, 2020; Gallup, 2023). ویژگی‌های کلیدی ذائقه یادگیری این نسل‌ها عبارتند از:

ویژگی نسل Z و Alpha

– سبک یادگیری تعاملی، تصویری، چندرسانه‌ای
– اولویت یادگیری تجربی، کاربردی، مبتنی بر پروژه
– رابطه با تکنولوژی بومی دیجیتال (Digital Native)
– نقش معلم تسهیل‌گر تجربه یادگیری، نه منتقل‌کننده اطلاعات
– نگرش به محتوا باید مرتبط، معنادار و درگیرکننده باشد

سوگاتا میترا در سخنرانی خود با عنوان «مدرسه‌ای در ابر بسازید» (Mitra, 2013) می‌گوید: «کودکان وقتی در کنار هم هستند و امکان کنجکاوی دارند، بدون معلم رسمی هم یاد می‌گیرند.» این نسل‌ها تشنه فرصت‌هایی برای تجربه، کشف و مشارکت هستند؛ چیزی که نظام آموزشی سنتی کمتر برایشان فراهم کرده است.

🚨 شکاف میان نسل و نظام آموزشی

بین خواسته‌های این نسل و مدل‌های موجود آموزش، شکاف عمیقی وجود دارد. این نسل‌ها با محیط دیجیتال، آزادی انتخاب و سرعت بالا خو گرفته‌اند؛ درحالی‌که ساختار آموزش، همچنان سلسله‌مراتبی، کنترل‌محور و کند است. نتیجه؟ نوعی دل‌زدگی و واکنش‌های نمادین مانند پاره‌کردن کتاب.

🔄 *از طغیان تا تحول: راهکارها*

✅ اصلاح آموزش برای پاسخ‌گویی به نیاز نسل جدید، نه فقط یک انتخاب، بلکه یک ضرورت است. برخی راهکارها شامل:

– آموزش پروژه‌محور (Project-Based Learning)
– تمرکز بر مهارت‌های نرم، ارتباطی و بین‌فردی
– طراحی محیط یادگیری مشارکتی، با نقش فعال برای دانش‌آموز
– بهره‌گیری از فناوری و محتوای چندرسانه‌ای
– تغییر نقش معلم به مربی و تسهیل‌گر یادگیری