دریانوردی ایران در دوران هخامنشیان

از دریانوردی هخامنشیان در سده پنجم پیش از میلاد، نام دو مکتشف و دریا نورد در تاریخ ذکر شده است که سفر های آن دو و دریانوردی آنها بدستور پادشاهان ایران صورت گرفته یکی از آنها اسکیلاکس[۱]  که مردی از کاریاندا[۲]  بود که سفر دریایی خود را از رودخانه سند شروع کرده و پس از سیزده ماه به انتهای دریای سرخ و به مصر رسیده است. دریانورد دیگر ستاسپه خواهرزاده داریوش پادشاه ایران که بدستور خشایارشا از مصر آغاز کرده: ((ستاسپه به مصر رفته و کشتی و ملوانی گرفته از ستون های هرکول گذشته دماغه لیبی بنام سولوئیس[۳]  را دور زده و به سوی جنوب رفت ولی چون ماه ها در دریا بود و هنوز دریا در جلو او قرار داشت به مصر بازگشت و پیش خشایارشا رفته و داستان خود را باز گفت و گفت که چطور در دریا ها و سرزمین های دور به مردمان کوچک که برگ خرما پوشیده بودند برخورد کرده است.))[۴] احتمال میرود که اشاره ستاسپه به مردمان کوچک برگ خرما پوش مردمان سواحل گینه بوده باشد.

هخامنشیان در دریانوردی و بازرگانی از سایر اقوام تاثیر پذیرفته و با پشتکار این فن را در عصر خود توسعه دادند و بر اهمیت راه آبی خلیج فارس افزودند و شهرهای بندری مهمی برای حفاظت و توقف کشتی های جنگی و تجاری ساختندکه آثار آنها هنوز هم در گوشه و کنار جهان باقی است.

سید محمد علی امام شوشتری در کتاب فرهنگ واژه های فارسی در زبان عربی میگوید:

(( بندر یک نام پارسی و ایرانی است که از ((بند)) و ((در)) آمده است در قدیم در شهرهای ساحلی به جای سکوهای بندری که امروزه از آنها برای پهلوگرفتن کشتی ها می سازند، نزدیک ساحل، بندی از سنگ و ساروج، در بخشی از دریا پدید        می آورند که آن را به صورت حوضچه ای در می آورد و کشتی ها تنها از یک راه می توانستند به آن حوضچه در آیند، آن راه که دروازه حوضچه بود، بوسیله زنجیری باز و بسته می شد و کشتی ها بی اجازه نمی توانستند به آن وارد شوند یا از آن بیرون روند در آن حوضچه کشتی ها از خطر موج های دریا نیز در امان بودند زیرا موج چون به دیواره بر می خورد شکسته میگردید و به دریا بر می گشت.

اینگونه حوضچه های دروازه دار را بندر می گفتند که مرکب از لغت ((بند)) و ((در)) است سپس این واژه رفته رفته به طور مجازی به معنی شهری که بندر در کنار آن به جهت آمد و رفت کشتی ها ساخته شده بود به کار رفته است. بندر در کنار دریا به منزله ((دربند)) در راه های خشکی است.)) [۵]

((از بندر های مهم دوره هخامنشیان در خلیج فارس و دریای عمان میتوان به دیلمون، تااوکه گوگانه، آپستانه، هرمزی و بندر اومانه در دریای عمان اشاره کرد.)) [۶]

بنا به گفته پیروز مجتهدزاده:

((سرزمین های مسندم و عمان شمالی در عصر هخامنشی در مالکیت یک ایرانی تبار به نام دارا، پسر دارا، پسر بهمن بوده است.)) [۷]

همچنین اعراب برای محل توقف و بارگیری کشتی ها در بسیاری موارد واژه بندر را بکار می برند. احتمال دارد که ایرانیان به نحوی در ایجاد یا ساخت بنادر شهرهای این نقاط و یا نام گذاری آنها نقش داشته اند از این رو نام پارسی(( بندر)) بعد از قرن ها هنوز بر این نقاط باقی است. برای مثال میتوان به(( البنادر)) در آفریقای شرقی، بندر جاسم در خلیج عدن، بنادر هند غربی، بنادر کرانه های عربستان و بندر های اطراف خط استوا بندر الکی ران، بندر نُس و بندر ریسوت اشاره کرد.

به نظر دکتر سید محمد علی سجادیه:

((این ریشه فارسی در زبان های دیگر آسیا و اروپا رخنه یافته، برای مثال در مالزی و اندونزی به همین شکل به کار میرود، چنانکه شهرداری کوالالامپور در مالزی، عنوان ((دیوان بندری)) را دارد.)) [۸]

بی شک دریانوردی ایران در دوره هخامنشی دارای سازمانی وسیع و تجهیزاتی کامل بوده است. مدارک و کتابهای ناوبری، اصول ساختمان کشتی، شیوه های رزمی و وسایل راهنمایی در دریا و ساحل و بخصوص روش هایی که در ساختن انواع کشتی های جنگی و تجاری بکار می بردند، اختراعات و ابتکاراتی داشتند که اگر از آن زمان از گزند غارت ها و ویرانگری ها سالم باقی می ماند، بی شک امروز ما وارث گنجینه ارزنده ای از تجربیات نیاکان خود بودیم.

دریانوردی در دوره اشکانیان و ساسانیان

شواهد نشان میدهد دریانوردی نظامی و تجاری در خلیج فارس، دریای عمان و اقیانوس هند پس از دوره هخامنشی در زمان اشکانیان نیز وجود داشته و در دوران ساسانیان گسترش زیادی یافته بود. پادشاهان ساسانی که از اهمیت نظامی و تجاری راه های آبی خلیج فارس آگاه بودند کوشش داشتند در مرحله اول به این آبها و مناطق اطراف آنها تسلط پیدا کنند و سپس از این راه های دریای استفاده بازرگانی نمایند. این نگرش ویژه موجب گشت که پس از مدتی ناوگان ایرانیان عهد ساسانی از جمله قویترین نیروی نظامی سواحل خلیج فارس و دریای عمان و اقیانوس هند بشمار آید. ((اردشیر اول بنیان گذار سلسله ساسانی در سده سوم میلادی در ایجاد برتری و نیرو یابی در خلیج فارس و راه های آبی عمان و هند کوشش زیادی کرد و شهرهایی نیز در جنوب و جنوب غربی در سواحل خلیج فارس احداث کرد از جمله آنها گور اردشیر، گذران اردشیر، وهشت اردشیر، رام اردشیر و نیز کلنی هایی در آنسوی خلیج فارس بوجود آورد که با تن اردشیر یکی از آنها بوده است.)) [۹]

در زمان شاهپور دوم سده چهارم میلادی، که وی نیز مانند دیگر پادشاهان ساسانی به اهمیت نظامی خلیج فارس آگاه بود، اقوام عرب غالبا از سوی دریا به سواحل و شهرها حمله می کردند و گفته شده که شاهپور بنا به اهمیت قضیه اغلب خود فرماندهی قوای نظامی دریایی را در سرکوبی این متجاوزان بعهده می گرفت. از جمله بنادر عمده ای که در زمان ساسانیان رونق و اهمیت فراوان یافت بندر سیراف بوده است. در سیراف ساسانیان استحکامات نظامی متعدد ساخته بودند و در آن زمان این بندر از دیدگاه بازرگانی و نظامی جزو بنادر مهم با شهرت جهانی به شمار می رفته است.

((آثار صنعتی و هنری که در شهرها، و بنادر کناره خلیج فارس و دریای عمان بدست آمده و به زمان ساسانیان باز می گردد، تاثیر فرهنگ های هندی و چینی را در این بنادر به خوبی نشان می دهد و ثابت می کند که ارتباط زیاد، میان سرزمین های چین و هند و ایران از طریق راه های دریایی در آن زمان ها وجود داشته است. در راه های آبی خلیج فارس تا اقیانوس هند برتری دریایی و نیروی نظامی از قرن سوم میلادی در زمان ساسانیان بدست ایرانیان افتاده بود و این وضعیت در قرن پنجم میلادی در زمان بهرام شاه ساسانی نیز حفظ شد. برتری نظامی و امنیت بوجود آمده در آب های خلیج فارس و دریای عمان و اقیانوس هند موجب گردید که در سده ششم میلادی بازرگانی دریایی از طریق این آب ها بین ایران و هند و سیلان انجام و گسترش یابد. در این عصر کشتی های تجاری با پشتیبانی نیروی دریایی بین بنادر خلیج فارس دریای عمان، سواحل هند و سیلان سفر می کردند.)) [۱۰]

این وضعیت تا یک قرن پس از حمله اعراب ادامه داشت بندر سیراف که پیش از اسلام مرکزیت و اعتبار فراوان داشت در دوران اسلامی نیز بندرگاه عظیم کشتی هایی که به سرزمین چین و هند می رفتند به شمار می رفت و کشتی ها و دریانوردان سیرافی همواره شهرت فراوانی داشتند. ناخدایان سیرافی و دیگر دریانوردان دارای سازمان حرفه ای بودند و از قوانین و سنت های صنفی خویش پیروی میکردند.

ابزار های دریانوردی

بسیاری از ابزار های دریانوردی و هدایت کشتی به دست ایرانیان پدید آمده است و برخی دیگر نیز از دوران باستان، به دست دریانوردان ایرانی که به سرزمین های دیگر سفر می کرده اند بکار می رفته است.

قطب نما

((درباره پیدایی قطب نما روایات بسیار است. برخی اختراع آن را به چینیان و برخی به ایتالیاییان و بعضی به ایرانیان نسبت می دهند. مسلم آن است که در ادوار اولیه اسلامی ایرانیان از قطب نما بهره می برده اند. با توجه به ریشه های فارسی اجزا قطب نما در زبان عربی و شواهد تاریخی دیگر مسلم آن است که کاربرد قطب نما از طریق ایرانیان بدست اعراب و سایر دول اسلامی رسیده است.)) [۱۱]

سکان

((اختراع سکان به ایرانیان نسبت داده شده است. در روایات چنین آمده است که سندباد ناخدا و دریانورد ایرانی سکان را پدید آورده است. نامه ای نیز از معاویه والی شام خطاب به خلیفه دوم عمر بن خطاب بجای مانده که در آن ایرانیان را مخترع سکان دانسته و از فواید سکان در کشتی سخن گفته است.)) [۱۲]

عمق یاب

((برای تعیین عمق آب در دریا در قدیم وسیله ای به نام سوند اختراع شده بوده و بکار می رفته است. سوند شباهت به شاغول بنایی داشته و از یک قطعه فلز سنگینی که به انتهای ریسمان محکم و نازکی بسته می شده تشکیل شده بود. اختراع سوند نیز به سند باد ناخدای ایرانی نسبت داده شده است.)) [۱۳]

مسافت یاب

((از قدیم مسافت های دریایی با ابزار هایی اندازه گیری می شده است. چنانکه پیداست ایرانیان برای تعیین مسافت دریایی از ریسمانی که به تدریج باز می شد و دوباره آن را می پیچیدند استفاده می کرده اند.)) [۱۴]

رهنامه ها

((رهنامه ها نقشه ها و نوشته هایی بودند که در آنها همه آگاهی های مربوط به دریانوردی در روزگاران گذشته ثبت شده بود. مدارک موجود حاکی از آن است که ایرانیان از ایام دیرین مبتکر و صاحب رهنامه هایی بودند و به کمک آنها دریانوردی می کرده اند. رهنامه های ایرانیان آگاهی هایی درباره بنادر و جاهای دریایی، گاهشناسی و جهت شناسی، جریانهای دریایی، وسایل دریانوردی و غیره را در بر داشتند. از نوشته های مورخان چنین بر می آید که پس از اسلام چیزی از رهنامه های دوره ساسانی بدست مسلمانان افتاد و از آن در دریانوردی و اکتشافات در دوران اسلامی بهره های فراوان بردند.)) [۱۵]

نتیجه

تاریخ دریانوردی در ایران بسیار مسبوط است و مردمان این مرز و بوم از روزگاران پیشین نقش عمده ای در این رشته از تمدن مادی داشته اند. حال با این سوابق و پیشینه هنوز هم می شنویم که ایرانیان علاقه ای به دریا و دریانوردی نداشته اند. این موضوع را حتی نویسندگان ایرانی هم در کتاب های خود نوشته اند. و جالب است بدانید که پایه و اساس چنین سخنی مربوط به دوره افشاریه و نادر شاه افشار می باشد که کمپانی هند شرقی شورش اعراب را اینگونه به عبد الباقی خان نماینده نادرشاه گزارش داده است:

((مادام که اعراب کاملا مطیع نگردند، نقشه اعلی حضرت برای ایجاد ناوگان نیرومند لباس عمل نخواهد پوشید، زیرا تنها اعراب هستند که می توانند در خدمت دریایی پیشرفت کنند. ایرانیان بطور کلی میل و اطلاع کافی برای دریانوردی ندارند و گذشته از این خصوصیات کشور شما طوری است که علاقه به کشتی رانی را در آنها تقویت نکرده است.)) [۱۶]

حال اینکه کمتر کسی است که بعد از چند سال به اهداف شوم این کمپانی و خوی استعماری آن پی نبرده باشد. اما اینکه پس از چند صد سال هنوز این سخن در کتاب ها و مقالات تکرار می شود جای تفکر دارد که شاید قصد از این گزارش نا امید کردن ایرانیان از حضور پر قدرت در دریا و تکیه کردن بر اقوام دیگر و بیگانگان است. که ما می بینیم در ادوار بعد از آن اتفاق می افتد.

منابع و مآخذ

• افراسیابی، بهرام. عقاب کلات و خاطرات طبیب مخصوص نادر. تهران، انتشارات مهارت، ۱۳۷۸٫
• امام شوشتری، سید محمد علی. فرهنگ واژه های فارسی در زبان عربی. تهران، انجمن آثار ملی، ۱۳۴۷٫
• رائین، اسماعیل. دریانوردی ایرانیان. دو جلد. تهران ، ۱۳۵۰٫
• سجادیه، سید محمد علی. رابطه واژه های ایرانی و واژه های بین المللی در زمینه آبریان. تهران ، ۱۳۷۰٫
• ساراتون، جرج. « مقدمه ای بر تاریخ علم»، سه جلد، ترجمه غلامحسین صدری افشار، انتشارات هدهد.
• عزیزی، دکتر محسن. مختصری از سیاست های اروپایی در خلیج فارس. سمینار خلیج فارس.ج۲٫ تهران، اداره کل انتشارات و رادیو، ۱۳۴۲٫

ـ     مجتهدزاده، پیروز. ۱۳۷۹، نگاهی به جغرافیای تاریخی خلیج فارس. مجله سپهر، دوره ششم، شماره ۲۲٫

• نیرنوری، حمید. ۱۳۴۵ ، سهم ایران در تمدن جهان، دو جلد، شرکت ملی نفت ایران.
• Sassanian Maritime Trade.j.Biritish Inst.of Persian Studies.Vol XI.1973،and williamsan ،Whitehouse

• ۱(Scylax)

• ۲(Caryanda)

• ۳(Soloeis)

• ۴سارتون تاریخ علم، جلد اول ص ۳۱۶٫

• ۵امام شوشتری،۱۳۴۷، ص ۹۸٫

• ۶مجتهدزاده،۱۳۷۶، ص ۳۴٫

• ۷عزیزی،۱۳۴۲، ص ۲٫

• ۸مجله آبزیان،۱۳۷۰ ص ۳٫

• ۹به مقاله ((وایت هاوس)) رجوع شود.

• ۱۰به مقاله ((وایت هاوس)) رجوع شود.

• ۱۱رائین، دریانوردی ایرانیان، جلد اول ص ۴۷۶٫

• ۱۲رائین، دریانوردی ایرانیان، جلد اول ص ۴۸۱٫

• ۱۳نیرنوری، سهم ایران در تمدن جهان، جلد اول ص ۱۲۱٫

• ۱۴نیرنوری، سهم ایران در تمدن جهان، جلد اول ص ۱۲۱٫

• ۱۵نیرنوری، سهم ایران در تمدن جهان، جلد اول ص ۱۲۱٫

• ۱۶عقاب کلات و خاطرات طبیب مخصوص نادر،۱۳۷۸ ص ۷۵۳٫

• منبع خبر : نصیر بوشهر آنلاین