شمشیر داموکلس (Sword of Damocles) اصطلاحی است برآمده از افسانه‌ای یونانی، که دلالت دارد بر تهدیدی دائمی، که هر واکنشی را ناممکن می‌سازد.

این افسانه خاستگاه سیاسی دارد ولی اصطلاح شمشیر داموکلس عملا کاربرد غیرسیاسی هم پیدا کرده است. اگرچه این اصطلاح ربطی ذاتی به مقولۀ “قدرت” دارد؛ ولو در زمینه‌ای غیرسیاسی.

داموکلس در افسانه‌های یونانی، یکی از درباریان و چاپلوسان دیونیوس، سلطان خودکامۀ سیراکوز، بود که همیشه دربارۀ خوشبختی و عظمت دیونیوس با اغراق و مبالغه سخن می‌گفت.

دیونیوس برای تنبیه داموکلس، وی را به مهمانی شاهانه دعوت می‌کند. داموکلس در مجلس مهمانی غرق شادی و خوشی بود که ناگهان متوجه شد شمشیری با یک موی اسب در بالای سرش آویخته است و هر آن ممکن است با کمترین حرکت و تکان او، موی اسب پاره شود و شمشیر بر فرق سرش فرود آید.

او با مشاهدۀ این شمشیر فهمید که جاه و جلال فرمانروایان تا چه حد به از دست رفتن آسایش و آرامش آنان تمام می‌شود. از این افسانه اصطلاح “شمشیر داموکلس” گرفته شده است.

شمشیر داموکلس از یکسو دلالت دارد بر تهدیدی دائمی، از سوی دیگر دلالت دارد بر نوعی آچمز شدن. اگرچه هر شخص یا هر فرمانروایی می‌تواند در معرض تهدیدات گوناگونی قرار گیرد، ولی برخی گفته‌اند تهدید دائمی‌‌یی که یک فرمانروا را آچمز می‌کند، چیزی نیست جز “قدرت مردم”.

هر حاکمی می‌تواند راه چاره‌ای برای رفع خطر دشمن خارجی پیدا کند و آن دشمن را از سر خویش باز کند، ولی از چنگ قدرت مردم تحت حاکمیتش نمی‌تواند برای همیشه خلاص شود. بنابراین برای اینکه شمشیر قدرت مردم بر سرش فرود نیاید، ناچار است به خواست مردم تن دهد.

از آنجایی که خواست مردم و خواست حاکمان در موارد متعددی تعارض پیدا می‌کند، خلاصیِ همیشگی از قدرت مردم برای هیچ حاکمی میسر نیست.

این مشکل نه فقط برای حکومت های غیر دموکراتیک بلکه برای نظام‌های دموکراتیک نیز وجود دارد. اما در این نظام‌ها، حاکم می‌تواند در موارد تعارض، رای خودش را به رای مردم ترجیح دهد و قید انتخاب مجدد از سوی مردم – در انتخابات بعدی – را بزند.

در واقع فرد حاکم همیشه شمشیر داموکلس قدرت مردم را بالای سر خود حس می‌کند ولی حاکمان نظام‌های دموکراتیک، موقتا ناگزیرند زیر این شمشیر جا خوش کنند.

ولی وقتی رای مردم مبنای حکمرانی یک فرد برای مدتی مشخص و محدود نباشد، چنین حاکمانی شمشیر داموکلس قدرت مردم را به مراتب بیشتر و طولانی‌تر بالای سر خود می‌بینند.

با این حال عوامل ژئوپلیتیک نیز، مثل همسایگی یک کشور کوچک یا ضعیف با کشوری قدرتمند، می‌تواند شمشیر داموکلسی باشد که بالای سر دولت آن کشور ضعیف یا کوچک قرار دارد و خلاصی از آن ممکن نیست.

در زندگی روزمره نیز اصطلاح شمشیر داموکلس را در موارد متعددی می‌توان به درستی به کار برد. ولی وجه مشترک این موارد، همیشه اعمال قدرت از طریق تهدید است؛ تهدیدی که از سوی یک فرد متوجه فرد دیگری است. با این حال در این موارد، نفس “تهدید” مصداق بیشتری دارد تا “دائمی بودن تهدید”.

هر چه هست، شمشیر داموکلس ناقض آسایش افراد است؛ چه این افراد قدرتمندان عالم سیاست باشند چه بی‌قدرتان زندگی روزمره.

• منبع خبر : عصر ایران