رئیس کل دادگستری استان البرز به همراه رئیس کل دادگاه‌ها و دادستان کرج، معاون اجتماعی و دادستان‌های چند حوزه‌های قضایی، چندی پیش با حضور در اردوگاه مراقبتی اتباع و مهاجرین خارجی استان البرز از نزدیک در جریان روند جمع آوری و طرد اتباع غیرمجاز قرار گرفت. در جریان اظهارنظر‌های رئیس کل دادگستری، دو مساله بیش از پیش به چشم آمد: آمار غیررسمی از حضور ۳۰۰ هزار نفر اتباع مجاز و غیرمجاز خارجی به اندازه جمعیت یکی از شهرستان‌های استان و همچنین افزایش حضور آنان در پرونده‌های کیفری و حقوقی به عنوان خواهان و خوانده. برای درک بهتر این آمار اشاره به این نکته کافی است که فردیس به عنوان یکی از متراکم‌ترین مناطق شهری کشور که در استان البرز واقع شده، ۷۰۰ هزار نفر جمعیت دارد. به این بهانه مساله اتباع غیرمجاز و ابعاد مختلف آن را مورد بررسی قرار دادیم.

مهاجرپذیر یا مهاجرفرست؟

ایران یک کشور مهاجرفرست است. طبق آمارهای رسمی، بیش از ۴ میلیون نفر از ایرانیان مقیم خارج هستند که به گفته برخی کارشناسان و همچنین ایرانیان خارج‌نشین، این آمار مربوط به افرادی است که مدارک هویتی ایرانی هم دارند و با توجه به گذر زمان و تغییر نسل، بسیاری ایرانیان دیگر مدارک هویتی ایرانی اخذ نکردند. بر اساس همین تحلیل‌ها، آمار ایرانیان مقیم، تا ۸ میلیون نفر نیز برآورد شده است.

به طور کلی، مهاجران (چه قانونی و چه غیرقانونی) برای جستجوی یک زندگی با شرایط بهتر، کشور محل زندگی خود را به اجبار یا با اختیار ترک می‌کنند و به طور طبیعی، ایران شرایط بهتری برای مهاجران (قانونی) ندارد، اما به دلایلی که خواهیم گفت، ایران برای مردم کشور‌های منطقه که از جنگ گریخته و به دنبال آرامش هستند، مناسب است.

سال ۱۴۰۱ هیئت وزیران مصوبه‌ای مبنی بر اعطای اقامت پنج ساله به کسانی که حداقل ۱۰۰ هزار دلار در ایران سرمایه گذاری کنند را تصویب کرد. با گذشت دو سال از این زمان، اگر آمار اشخاص متقاضی اقامت در ایران مشخص شود، می‌توانیم بگوییم چقدر طرح مذکور موفق بوده است. چرا که در سال ۱۳۹۸ نیز طرح مشابهی با رقم حداقل ۲۵۰ هزار دلار در دولت حسن روحانی تصویب شد، اما به گفته معاون هماهنگی امور اقتصادی و توسعه منطقه‌ای وزارت کشور در آن زمان، حتی یک نفر هم متقاضی سرمایه‌گذاری و اخذ اقامت ایران نشد.

آن موقع اعلام کردند که رقم بالاست و در دولت سیزدهم به ۱۰۰ هزار دلار یا معادل آن کاهش پیدا کرد. خوب است بدانیم چند نفر با استفاده از این طرح اقامت ایران را گرفتند و به کشور ما «مهاجرت» کردند. چندی پیش هم در دولت سیزدهم بحث اخذ اقامت با ۱۰۰ میلیون تومان مطرح شد که در جنجال‌آفرین شد.

طبق آمار مرکز پژوهش‌های مجلس، در سال ۱۴۰۰، بیش از ۱۳۰هزار دانشجوی خارجی در ایران تحصیل می‌کردند که ۵۰ هزار نفر آنان مربوط به دانشگاه آزاد، بخشی به جامعه‌المصطفی و دانشگاه‌های دیگر است. رئیس سازمان ملی مهاجرت در سال ۱۴۰۲ آمار ۱۷۰ هزار دانشجو را مطرح کرد. در ۱۴۰۰، ۴۹ هزار صندلی دانشگاهی در مقطع کارشناسی و در ۱۴۰۲ پس از تکمیل ظرفیت، بیش از ۳۰۰ هزار صندلی خالی ماند.

طبق خبری که تسنیم در اردیبهشت امسال به نقل از مقامات ترکیه منتشر کرد، در حال حاضر ۳۵۰ هزار دانشجوی خارجی از ۱۹۸ کشور در دانشگاه‌های این کشور تحصیل می‌کنند. این در حالی است که ایران دانشگاه تراز اول در رشته‌های مختلف، کم ندارد. شعبه‌های دانشگاه‌های معتبر جهان در کشور‌های حاشیه خلیج فارس – از مدرسه پزشکی هاروارد در دوبی تا شعبه قطری دانشگاه جرج تاون – مشغول فعالیت هستند. بنابراین، با توجه به آمار و ارقام و حقایق، می‌توانیم بگوییم ایران مقصد مهمی برای دانشجویان نیز نیست. 

مهاجران یا اتباع غیرقانونی؟

ما در ایران با پدیده مهاجرت روبرو نیستیم، با موضوع اتباع غیرقانونی مواجه هستیم. بخش زیادی از مهاجران در جهان حامل ارزش افزوده هستند. کشور‌ها تلاش می‌کنند نخبگان در عرصه‌های مختلف یا نیروی کار خلاق و حرفه‌ای را به خود جلب کنند. برای درک این حقیقت، می‌توانید به مهاجرت استارتاپ‌ها از ایران مراجعه کنید. بر خلاف تصور عمومی، بخش اندکی از مهاجرت‌ها مربوط به پناهجویان است که به دلایل مختلف از جمله جنگ مجبور به ترک کشور خود می‌شوند.

با توجه به شرایط ایران و همچنین وضعیت نامطلوب اقتصادی کشور، مهاجرت قانونی صحیح برای کار، سرمایه‌گذاری یا تحصیل به ایران صورت نمی‌گیرد یا بسیار ناچیز است. اما موج پناهندگان و اتباع غیرقانونی به سمت ایران همیشه وجود داشته است. وضعیت آنان نیز یک مقدار پیچیده است. چرا که پناهندگان در همه جای دنیا در کمپ‌ها اسکان داده می‌شوند تا وضعیت‌شان مشخص شود. در ایران، اما تعداد کمتری از پناهندگان در کمپ هستند و میزان اتباع ثبت‌نام شده و مجاز از میزان اتباع غیرمجاز رها شده، بسیار کم‌تر است. در واقع ایران هیچ وقت برنامه خاصی برای کنترل این وضعیت نداشت. انتخابات امسال شاید اولین باری بود که بحث سیاست مهاجرتی نامزد‌ها در آن مطرح شد و یکی از آن‌ها قول دیوار کشیدن در مرز‌های شرقی را داد.

گاهی نیرو‌های پلیس به صورت گسترده و برق‌آسا اتباع غیرمجاز را جمع‌آوری و از مرز خارج می‌کردند و گاهی تا مدت‌ها خبری از این طرح‌ها نبود. ایران وضعیت اقتصادی خوبی ندارد، اما نسبت به بسیاری کشور‌های منطقه، از ثبات و امنیت بالایی برخوردار است. به همین دلیل بخشی از اتباع فارسی‌زبان و به خصوص هزاره‌های افغانستان ترجیح می‌دهند به جای رفتن به هند و پاکستان که دو مقصد محبوب مردم این کشور هستند، به ایران بیایند. در حال حاضر سازمان ملی مهاجرت زیرمجموعه وزارت کشور که به تازگی تشکیل شده، مسئول این امر بوده و طرح جمع‌آوری و بازگرداندن اتباع نیز در جریان است.

اعداد و ارقام چه می‌گویند؟

بیشترین اتباع خارجی مقیم ایران، مربوط به افغانستان هستند. می‌توانیم امواج مهاجرتی مردم افغانستان به ایران را این طور دسته‌بندی کنیم. موج اول، اشغال افغانستان توسط شوروی، موج دوم، جنگ داخلی، موج سوم، حاکمیت اول طالبان و موج چهارم، حاکمیت دوم طالبان. به غیر از این امواج، روند همیشگی ورود اتباع غیرمجاز افغانستان به کشورمان همیشه ادامه داشته است.

بخش دیگری از امواج مهاجرتی به اخراج عراقی‌ها در زمان صدام و همچنین کویتی‌ها در دوران جنگ خلیج فارس باز می‌گردد. این امواج مقطعی بود، اما موج مهاجرت اتباع افغانستان ادامه دارد. برآورد اعلام شده از سوی وزیر کشور (۱۴۰۲) حاکی از حضور ۵ میلیون اتباع افغانستان در ایران است. رئیس سازمان ملی مهاجرت نیز بهمن ۱۴۰۲ از حضور سه میلیون و ۵۰۰ هزار اتباع خارجی مجاز از ملیت‌های مختلف در کشور خبر داد که البته تعداد اتباع افغانستان در میان آن‌ها مشخص نیست.

آمار ارائه شده توسط سازمان ملل – UNHCR

سایت آژانس پناهندگان سازمان ملل در این باره نوشته است که طبق آخرین آمار اعلام شده از سوی دولت جمهوری اسلامی ایران، ۷۶۲ هزار پناهنده در ایران زندگی می‌کنند که تعداد ۷۵۰۰۰۰ نفر از آن‌ها افغانستانی و ۱۲۰۰۰ نفر عراقی هستند. علاوه بر این، تخمین زده می‌شود که حدود ۵۸۶۰۰۰ دارنده گذرنامه افغانستان با روادید ایران در ایران زندگی می‌کنند و گفته می‌شود که تعدادی از این افراد کسانی هستند که پیشتر دارای کارت آمایش بوده‌اند.

در سال ۲۰۲۲ میلادی ایران از تمامی افغانستانی‌های فاقد مدرک در ایران برنامه سرشماری انجام داد که در نتیجه آن اطلاعات حدود ۲.۶ میلیون افغانستانی ثبت شده است. به گفته دولت ایران حدود ۵۰۰۰۰۰ افغانستانی فاقد مدرک در این برنامه شرکت نکردند. تخمین زده می‌شود از زمان خروج آمریکا از افغانستان و بازگشت طالبان، در مجموع یک میلیون افغانستانی وارد ایران شده‌اند که به موجب آن نیاز به حمایت بین المللی افزایش یافته است.

چالش‌ها

بر اساس اطلاعات ارائه شده در سایت آژانس پناهندگان سازمان ملل «تخمین زده می‌شود که ۹۹ درصد از پناهندگان در ایران در شهر‌ها و روستا‌ها در کنار جامعه میزبان ایرانی زندگی می‌کنند، در حالی که ۱ درصد آن‌ها در ۲۰ مهمانشهر زندگی می‌کنند که توسط همتای دولتی اصلی کمیساریا، اداره کل امور اتباع و مهاجرین خارجی وزارت کشور اداره می‌شود. پناهجویان تازه وارد افغانستانی عمدتاً در مناطق شهری سکونت دارند که توسط دیگر پناهندگان افغانستانی که از پیش‌تر در آن مناطق زندگی می‌کنند حمایت می‌شوند، در حالی که تعداد کمتری از این افراد تا زمانی که راه حل‌های بلند مدت برای سرپناه این افراد توسط دولت، کمیساریا و شرکای بشردوستانه بررسی می‌شوند به طور موقت در مراکز انتقال میزبانی می‌شوند.»

این آمار و ارقام امیدوارکننده نیست. اول این که مشخص نیست چند میلیون تبعه غیرمجاز از افغانستان و غیرافغانستان در کشور حضور دارند. زمانی که اطلاعاتی از فرد غیرمجاز وجود نداشته باشد، مثل سایه در جامعه سرگردان است. به غیر از بار اقتصادی پنهانی که جمعیت اتباع غیرمجاز بر کشور تحمیل می‌کند، چالش‌های امنیتی در این حوزه بسیار مهم و شاخص‌ترین آنان بحث تروریسم است.

یادآوری می‌شود که در موضوع تروریسم، بحث تیپ و لشکر مطرح نیست؛ بحث نفرات است. چندی پیش چند هسته تروریستی توسط نیرو‌های وزارت اطلاعات ضربه خوردند و وزیر اطلاعات به طور صریح گفت: «در مدت اخیر طی ۱۲ عملیات حدود ۲۰ نفر از افرادی که معمولاً از اتباع غیرمجاز بودند، شناسایی و دستگیر شدند که مرهون گزارشات مردم هستیم که ۱۲ نفر از این ۲۰ نفر افرادی بودند که برای انجام عملیات‌های تروریستی به ایران نفوذ کرده بودند.»

سیداسماعیل خطیب همچنین از مردم خواست که نسبت به کرایه یا اجاره دادن خانه یا به کارگیری اتباع غیرمجاز حساسیت بیشتری داشته باشند. چرا که این افراد مراجعات روزانه دارند و اگر مکانی را اجاره می‌کنند یا در جایی کار می‌کنند، این فعالیت‌ها کوتاه و بعضاً برای یک روز است. او حتی یک پله بالاتر رفت و اظهار داشت که جدیداً عناصر منتسب به این گروه‌ها برای عادی‌انگاری، با خانواده‌های خودشان حضور پیدا می‌کنند و بعضاً همسران و بچه‌های خود را همراه خود می‌کنند که ظاهر را حفظ کنند، همچنین از آنجا که کنترل‌های مرزی افزایش پیدا کرده است و نیرو‌های مسلح بازرسی‌های خود را در مرز‌ها افزایش داده‌اند، عناصر تکفیری خرید‌های خود را داخل کشور انجام می‌دهند بنابراین فروشندگانی که کالایی با استفاده‌های دومنظوره یا چندمنظوره دارند، در فروش کالا‌های خود به افراد مختلف توجه بیشتری داشته باشند.

در حال حاضر اقداماتی برای کنترل مساله اتباع غیرمجاز در دست اقدام است، اما نیازمند سیاستگذاری کلان و تداوم اقدامات کلیدی در این حوزه هستیم.