تجارت وصدور ورود کالا به صورت امروزی که تحت کنترل دولت باشد و زیر نظرگمرک انجام گیرد،دربندر دیر ازسال ۱۳۱۲شروع شد.البته قبل از ان هم اداره گمرکخانه دربندردیر وجود داشته وبه علت ضعف حکومت مرکزی قاجار،دولت چندان تسلط وکنترلی برمرزهای ابی وتجارت نداشته وفقط درشهر دیرگمرک فعالیت داشت.وگاهی عایدی ودرامدان به دولت پرداخت میشد،گاهی اوقات هم توسط حاکمان محلی غارت میشد.وکسی هم نبود که اقدامات پیشگیرانه یا جلوی این تعدیات عرا بگیرد.به عنوان مثال اوضاع گمرکات جنوب ،به خصوص دیر وکنگان به نقل ازمطبوعات دوره قاجارروزنامه مظفری سال دهم شماره۲۴درسال ۱۳۳۸ه.ق چنین مینویسد،،بندر دیر وکنگان ،صبح درحالی که میرزا غلامعلی مدیر گمرگات دشتی وبنادرثلاثه باشیخ جابر برادرش وچندنفرازاجزا گمرک مشغول چاهی خوردن وترتیب کارهای گمرک بوده اند ،چندنفرتفنگچی دشتی تحت ریاست محمد اودونی،،ابدانی، ،که همه کاره عبدالحمید خان است وارد اداره مذکور شده وبا تفنگ برحاضرین حمله نموده،میرزا غلامعلی را باسه نفردیگر مقتول ودوسه نفر دیگر مجروح واداره گمرک را غارت نموده ،انچه نقدینه وقیمتی بوده به یغما میبرند .ازطرف دیگر در همان وقت ،خالوحسین بردخونی باجمعی تفنگچی براداره گمرک خانه بندر دیر،، به لحاظ ربودن جمال خان،،حمله نموده وهمین معامله کنگان رادرانجا تکرار میخواستند بکنند ،لیکن به وساطت سادات وتجار،اداره گمرک را غارت نموده ولی میرزا کاظم مدیر گمرک خانه انجا را نمیکشندولی کتفین اورا بسته همراه خود میبرند. این بودخلاصه وقایع دشتی و بنادرثلاث ذیقعده ۱۳۲۸روزنامه مظفری،،(لازم به عرض است که محمد آبدونی از ابواب جمعی عبدالحمید خان نبوده است و ظاهرا خان اطلاع چندانی از وقوع حادثه نداشته است) با توجه به مطالب فوق مرزهای ابی بندر دیر از شمالی ترین نقطه ان یعنی خور زیارت تا خور بردستان توسط کدخداها وحاکمان محلی اداره میشد و عایدات گمرکی ان هم برای خودشان بود وگاهی اوقات مبلغ ناچیزی به ماموران دولتی اگر قوی بودند حق السکوت پرداخت می کردند. درسال ۱۳۱۲ حدودا چهار جهاز باری متعلق به ساکنین دیربود بقیه جهازات از دیگر نقاط خلیج فارس به منطقه دیر کالا و مسافر جابجا میکردند. بیشتر جابجایی کالاها ومسافرازطریق خورها صورت میگرفت که هرخوری بدست یک نفر از حاکمان محلی اداره میشد. بیشتر سفرهای جهازات به کشورهای خلیج فارس صورت میگرفت و ازمیان کشورهای خلیج فارس بحرین وقطر بیشتر مورد توجه بود. کویت وامارات در ردیفهای بعدی بودند. البته امارات ان موقع اهمیت چندانی نداشت بیشتر بحرین وقطر مرکزتجارت و رفت وامد بودند.گاهی اوقات هم به بصره جهت اوردن خرما،بیشتر درسالهای قحط صورت میگرفت.خورهایی که درحوزه بندر دیر بودند وجهازات در انها پهلو میگرفتند از شمال به جنوب به قرارزیر بودند. خورزیارت، خورخان، خورتهمادو، خوربره ای، خور گرم، خورپوزه منقلی، خور بتانه، خور دیر، وخور بردستان، با پیدا شدن جهازات بخاری یا موتوری تعداد جهازات بیشتر شد و تجارت هم رونق بیشتری پیدا کرد

.خور زیارت یکی از خورهایی بود که نه تنها جهازات بندر دیر بلکه جهازات مناطق دیگر که درخلیج فارس تردد می کردند معمولا به انجا پناه میگرفتند.خورزیارت یکی ازخورهایی بود که به علت عمق مناسب وامن بودن درمقابل امواج دریا هنگام طوفانی بودن دریا وضعیت مطلوبی داشت.چنان که گفته شد هرکدام ازخورها توسط یکی ازکدخدایان یاحاکمان محلی اداره میشد.وعایدات ان هم برای خود وامرارمعاش تفنگچیان تابعه بود.این صاحبان ومالکان خور بودندکه وظیفه داشتند امنیت جان ومال صاحبان کالاومسافران را تامین نمایند.درمیان خورها ویا گمرکات شخصی خورها،خور خان ازهمه مهمتر بود.فعال بودن خورخان بخاطر وضعیت طبیعی ان بود برای جهازات جای امن تری بودونزدیکترین نقطه به بحرین محسوب میشد.بیشتر مسافران ازهمین خور رفت وامد میکردند..البته رفتار ماموران کدخداوبرخورد انان بامسافران لنج ها هم دررفت وامد جهازات تاثیر داشت.امنیت جان ومال مسافران، برخورد ماموران کدخدا، نحوه گرفتن عایدات، ازعوامل استقبال مسافران وتجار ازخورها بود.خورخان وخور تهمادو بدست بهمنیار فولادی بود.اگرلنجی روبروی ساحل هرکدام ازکدخدایان محلی دچار حادثه میشدکالاهای ان لنج شکسته متعلق به کدخدای انجا بود،اوتصمیم میگرفت که چه کاری با کالاها انجام دهد.سواحل بندر دیر چنان که اشاره شد نزدیک ترین محل برای مسافرت به بحرین بود،بیشتر مسافران ازخورخان درمنطقه بردخون سواربرلنجها میشدند،کشوربحرین ان سالهای دورجزیی ازایران محسوب میشد اگرچه حکومت ان توسط شیوخ عرب اداره میشد اما بندری از بنادر ایران محسوب میگردید.چنانکه وقتی پاسگاه مرزبانی بندر دیر مجوزی برای مسافری صادر میکرد بالای ان نوشته بود،،پروانه مجانی مسافرت ازیک بندر به بندردیگر ایران،،
که نمونه ان موجود است.درسال۱۳۳۶ه.نشان میدهد.صاحب جواز اقای سید بهمنیارحسینی بردخونی می باشد همان شاعرمعروف متخلص به مفتون به اتفاق همراه خود یحیی رسولی زاده جواز صادر شده مقصد انها بحرین است که ضمیمه مقاله میباشد. رفت وامد مردم به بحرین زیاد بود، بخصوص ازخورخان طوری که به محض این که پلیس های بحرین بعضی از مسافران وکارگران اهل دشتی درخیابانهای بحرین پی دیدند، می گفتند،،ها، میدانیم که دیشب ازخورخان سوارشده ای سرت زیر می اندازی ،میخواهی پنهان کنی؟واقعیت هم همین بود شب ازبردخون سوارجهاز میشدند هنگام اذان صبح سواحل بحرین بودند.

چون دران سالها درایران هم شغل مناسبی وجودنداشت و بحرین یا قطرابتدای ترقی اش بود. هنوز از امارات خبری نبود .اکثر مردم دشتی ازطریق خورخان خود را به بحرین یا قطر می رساندند. طوری بود که ادم احساس غریبی دربحرین نمیکرد. گویا که در دیر یا بردستان یا کردوان و زیارت بودی. بعدازخورخان وتهمادو خور دیگری که جهازات در ان پهلو می گرفتند و کالا وارد وصادر میکردند خور بره ای بود.این خور توسط حسین مشهدی محمد زارسالم اداره میشد.وی تامین مسافران وصاحبان کالاوکالاهایشان درمحدوده معینی که جز حوزه اش بودتامین میکرد وعایداتی هم نصیب او میشد.خور دمیگز یکی دیگرازخورهای سواحل دیر محسوب میشد.وامورات این خور به عهده علی سمیل فخرایی بود.با وجود اینکه خودش در نوکن یا گله زنی سکونت داشت ولی جهازات سفاری درخوردمیگز پهلو میگرفتند وتوسط نمایندگان او عایدات ازمسافران وکالاها گرفته میشد ..اکثر خریداران عمده ازفارس بودند که عشایر قشقایی یا ازفراشبندوفیروز اباد می امدند وحمل کالا باشترصورت میگرفت.وصاحبان خور هم موظف بودندتا محدوده خاصی انان رابدرقه وتامین جانی ومالی کنند.خور گرم،،توسط حاج غلام زارسالم اداره میشد.این خورهم یکی از خورهای فعال بود.حاج غلام زارسالم خودش درزعفرانی سکونت داشت.اما املاک وباغاتی هم کنار ساحل شیبکوه وکنار خور داشت.نمایندگان وی درانجا حاضر بودند که کنترل میکردند.مردم منطقه برای فروش مال التجاره خود دربحرین وقطر ازاین خورهم استفاده میکردند.وکالاهایی همچون روغن،پشم،حنا،کوزه،تریاک وانواع گیاهان دارویی ،دام زنده اعم از گاو،گوسفند،بز،به کشورهای جنوبی خلیج فارس صادر میشد.ودرانجا هم دلا لانی وجود داشتندکه مسول فروش بودند .ودرعوض قند،وشکر،برنج،چای،تفنگ وفشنگ،وپارچه،خریداری وبه بنادروسواحل بندر دیر می اوردند.این کالاها سپس به وسیله شتر به فراشبند وفیروزاباد حمل میشدند.گاهی اوقات هم میشد که حاکم محلی با محل دیگر سررقابت ومخالفت داشتند،کاروانها را دستبرد میزدند ویا غارت میکردند،به عنوان مثال غارت کاروان تجارتی قلی خان ترک،یکی ازعشایرفارس درتنگ پشمه ابدون،که مورددستبرد قرار گرفت وتاراج شد،قافله مذکور ما ل التجاره را ازعلی سمیل وخوردمیگز خریداری کرده بودند،ولی حق عبور وترانزیت ازابدون پرداخت ننموده بودند.،،خور بطانه،،این خور توسط محمد احمدی یا همون منو احمدی معروف اداره میشد.بعدها مختارو علو احمدی یا مختار فولادی مدتی کنترل ان را به عهده داشت.خور بطانه درکنارامام زاده شاه ابوالقاسم قرارداشت.واین خورسابقه تاریخی داشته چرا که درکنار خرابه ها وبندر قدیمی بطانه قرار دارد .که احمد اقتداری درکتابش به ان اشاره کرده وهم زمان با عمران وابادی سیراف بطانه اباد بوده که فارسنامه ابن بلخی،مسالک الممالک استخری هم به این بندر قدیمی اشاره داشته اند.هنوز هم اثار وویرانه های این شهر درکنار خوربطانه موجود است.اثارسنگ وساروج درکناراین خور ودیواره ساحلی وپیشرفت بیشتر اب درخشکی سهولت پهلو گرفتن جهازات را باعث شده است.ناگفته نماند که اکثر خورهای بندر دیر روبروی جزایر تهمادو ،یاجبرین،ام الکرم، ونخیلو قرار گرفته اند.،،خورخندل،،هم درنزدیکی دیرقرارداشت که امروزدر وسط شهر قرارگرفته است.،،پوزه منقلی،،یکی دیگر از مکان ها وجای مناسبی بود که لنج ها درانجا پناه میگرفتند ومسافر وکالا صادر و وارد میکردند .امورات این جا توسط حاج سلمان میرزا علی اداره میشد.،،خور بردستان،،یکی از خورهای بسیار قدیمی ومشهور بوده که به زمان ابادی شهربردستان برمیگردد وهمچنین زمان صدارت حیدرخان دشتی خوربردستان محل امد ورفت لنجهای صیادی وباری بوده است.ویرانه های شهر قدیمی بردو بردستان در کنار این خور قرار دارد.ازناخدایان قدیمی دیر باید ازناخدا رضا سالمی،ناخدا هلال،عباس خماس،راشدبردستانی،ناخدا عبید وو…..نام برد که همگی سر بر بستر خاک گذاشته وارمیده اند.روحشان شاد.بنادر کوچک بندر دیر عبارتند از،بی بی خاتون،بطانه،گزنگ،دمیگز،کمال احمدی،درود احمد،زیدون،شیبرم،ومل سوخته

لازم به توضیح هست که امورات خور بردستان به عهده میرزا علی دیری بود.

وسلام

• منبع خبر : نصیر بوشهر