نصیربوشهر – جواد رنجبر زاده – از مهمترین و در عین حال مشهودترین وظایف وزارتخانه­‌های امور خارجه را می­‌توان، اداره تشریفات آنها دانست. وظایفی همانند استقبال، بدرقه، تعیین وقت و نحوه­‌ی اجرای ملاقات­‌های رسمی و حتی غیر رسمی، مشخص نمودن جایگاه و محل فیزیکی قرار گرفتن شخصیت­‌ها در موقع عکس گرفتن، مصاحبه­‌ها و چیدمان صندلی دیپلمات­‌ها و سران کشورها به خصوص در نسشت­‌ها و دیدارهای چندجانبه و رسمی از امور فوق العاده حساسی است که در برخی مواقع کمترین غفلت می­‌تواند به منافع ملی کشوری به طور عمده لطمه وارد کند و یا یک نشست رسمی را به چالش کشیده و به حاشیه ببرد به نحوی که دریافت نتیجه مورد نظر از یک دیدار رسمی را در نهان یا اشکار، به شدت تحت تاثیر خود قرار دهد.

ذکر این نکته خالی از اهمیت نیست که عموماً سفرا یا نمایندگان سیاسی عالی رتبه حکومتیِ مقیم در کشورهای دیگر، به صورتی که غالب مردم می­‌پندارند، نه نماینده و فرستاده­‌ی وزیر امور خارجه بلکه به عنوان نماینده­‌ی عالی­ترین مقام رسمی آن کشور، بسته نوع حکومتی که دارد (پادشاهی و رهبری، پارلمانی یا ریاستی) به حساب می­‌آید. به عبارتی سفیر نمایده رییس حکومت و کاردار به عنوان نماینده وزیر خارجه محسوب می­‌شود و به همین مبنا نیز سطح روابط دو کشور و فعالیت­‌های که سفارتخانه­‌ها می­‌توانند انجام دهند، براساس این که رییس نمایندگی کشوری سفیر و یا کاردار است، سنجیده می­‌شود. این شریفات به ویژه در هنگام تقدیم استوار نامه که حتما سفیر باید نامه ماموریت خود را به عالی­ترین مقام حکومتی میزبان تسلیم نماید و جلسات، کنفرانس­‌ها و نشست­‌ها، حتی میهمانی­‌های رسمی که لازم است تعدادی از دیپلمات­‌ها در یک محل گردهم­‌آیند از اهمیت فوق العاده­‌ای برخوردار است و بنا به حقوق دیپلماتیک، محل قرار گیری سفرا با عنایت به سابقه حضور سفیر در آن کشور تعیین می­گردد (بند یکم ماده شانزدهم کنوانسیون وین در روابط دیپلماتیک ۱۹۶۱). (معمولا، سفیری که مدت زمانی طولانی در کشوری مانده است را شیح السفرا می­‌نامند).
این شیوه به خصوص برای جلوگیری از بروز برخی تعارض­‌ها، در کنفرانس وین ۱۹۶۱ در خصوص تدوین حقوق دیپلماتیک مورد بحث قرار گرفت و شیوه­‌های اجرای آن بر مبنای عرف دیپلماتیک، یکسان سازی گردید. علاوه بر این با توجه به مصونیت و جایگاه ویژه سران دولت­‌ها و حکومت­‌ها در حقوق بین الملل عمومی در اِعمال تشریفات، تفاوت­های عمده­‌ای بین سران، وزراء (به­‌ویژه وزیر خارجه)، رییس دستگاه نمایندگی، اعضای دیپلماتیک و کارکنان نمایندگی وجود دارد. این تفاوت­‌ها حتی در مورد فرستادگان رسمی (فرستادگان ویژه) سران حکومت نیز وجود دارد، این که رییس حکومت، معاون اول خود یا نخست وزیر و یا وزیر امور خارجه را به عنوان نماینده ویژه گسیل دارد. به همین علت محل قرار گیری نماینده بنا به مقام وی در کشورش در نشست­‌ها و ملاقات­‌ها، عکس گرفتن­‌ها، استقبال و بدرقه و … در دیدار­های چندجانبه، تعیین می­‌گردد. به همین سبب نیز سران دولت­ها بسته به اهمیتی که برای ماموریت فرستاده، موضوع دعوت، سطح روابط فیمابین، سایر مدعوین شرکت کننده و حتی موقعیت و جایگاه سیاسی کشور میزبان قائل­‌اند، مقام و منصب نماینده­ را تعیین می­‌کنند. که به ترتیب شامل، معاون یا نخست وزیر، وزیر خارجه، سفیر دائم یا اکردیته یا سایر مقامات پایین­‌تر می­‌باشد. اگرچه گاهی نیز خود کشور میزبان بنا به برخی مصلحت­‌ها تنها، حاضر به پذیرش برخی از این مقام­‌هاست و ممکن است، فرستاده­‌ی سطح پایین (از لحاظ موقعیت اداری – حکومتی)ِ کشور میهمان را پذیرش نکند.
بهانه­‌ی نگارش این متن، چالش پیش آمده در هنگام عکس گرفتن شرکت کنندگان در نشست امنیتی بغداد در تاریخ ۲۸ اوت ۲۰۲۱ بود که جناب آقای امیرعبداللهیان وزیر محترم خارجه جمهوری اسلامی ایران به جای قرار گرفتن در محل تعیین شده توسط تیم­‌های تشریفاتی ایران و عراق در کنار وزرای خارجه عربستان سعودی و ترکیه، در صف مقدم یعنی کنار سران کشورها ایستاد. اگر چه در کنوانسیون وین ۱۹۶۱ درباره روابط دیپلماتیک در خصوص تشریفات از حق تقدم آن هم صرفا پیرامون کادر دیپلماتیک نمایندگی­ها در مفاد (۱۴) تا (۱۸) سخن گفته و پیرامون حق تقدم و چگونگی تشریفات سران کشورها ساکت مانده و مانند بسیاری دیگر از موارد دیپلماتیک آن را به عرف بین المللی وانهاده است؛ اما در اداب و سنن دیپلماسی و عرف بین المللی موجود، این گونه جزییات قبلا بین اعضای تشریفات سفارتخانه یا وزارت خارجه کشورهای میهمان و میزبان به تفصیل مبادله می­‌گردد و براساس بندهای سه گانه­‌ی ماده (۱۶) کنوانسیون بین المللی وین ۱۹۶۹ درباره ماموریت­‌های خاص، در نشست­‌های چند جانبه، تشریفات رسمی مطابق پروتکل­‌های دولت پذیرنده می­‌باشد و ان دولت موارد را به اطلاع مامورین مهمان می­‌رساند و بدین ترتیب، از قبل مدعوین همگی محل قرارگیری خود را با دقت می­‌دانند. در غیر این صورت اعضای تشریفات تیم میهمان باید قبل از حضور، موضوع را با مقامات میزبان بررسی نموده، اگر نسبت به جایگاه اعتراضی دارند، رسمی یا غیر رسمی اعلام نموده تا اصلاح شود و در صورت عدم رسیدگی از شرکت در آن خودداری نمایند. تغییر محل قرارگیری جناب وزیر علیرغم این که جایگاه ایشان را هم‌تراز ومطابق عرف تشریفات در کنار دو وزیر خارجه دیگر قرار داده بودند، اسباب نگرانی و گلایه دیپلماتیک را هم برای مقامات عراقی و هم ایرانی فراهم آورد. این عمل با توجه به این که مغایر عرف دیپلماتیک و اصول تشریفات رسمی در چنین نشست­‌هایی که در حوزه­‌ی سران کشورها تعریف شده بود، قرار می­‌گرفت، باعث حیرت دیگران نیز گردید.
اگر چه بغداد در دعوت از میهمانان، در ابتداء از رییس جمهور ایران دعوت به عمل آورده بود و کشورهای دیگری نیز مانند، مصر، فرانسه، اردن، قطر، کویت و امارات متحده عربی در سطح سران در نشست شرکت داشتند، اما جمهوری اسلامی ایران تصمیم گرفت تا همانند کشورهای ترکیه و عربستان سعودی در سطح وزیر حاضر گردد و جناب آقای امیرعبداللهیان اولین سفر خارجی خود در کسوت وزیر امور خارجه را در یک نشست بین المللی چندجانبه تجربه کند، هر چند قبلا نیز با یک درجه پایین­‌تر، در قامت معاون وزیر، سفرهای خارجی متعددی داشته است.
حضور جناب وزیر در صف اول، به لحاظ عرف دیپلماتیک یک خطا محسوب می­‌شود، هرچند که ایشان شاید بر این اعتقاد در آن موقعیت حضور یافته­‌اند که حضور وی در آن نسشت نه در قالب وزیر امور خارجه، بلکه به عنوان نماینده و فرستاده­‌ی ویژه رییس جمهور بود است، اما با عنایت به موقعیت­‌های خاص فرستادگان ویژه که در حقوق دیپلماتیک ویژه­‌ی ماموریت­های خاص بر مبنای کنوانسیون ۱۹۶۹ تدوین گردیده، وزیران خارجه جایگاه و موقعیت منحصر به فرد خود را دارند و با توجه به شرح وظایف بین المللی عرفی، مقام آنها همواره بالاتر از فرستادگان ویژه در ماموریت­‌های خاص تقلی می­گردد و هرگاه در عین حال که وزیرخارجه هستند، در حال انجام ماموریت ویژه­‌ای نیز باشند، مثلا حامل پیام رسمی رییس حکومت خود به رییس حکومت دولت میزبان (شرکت وزیر خارجه در نشست­‌های بین المللی به عنوان نماینده دولت متبوع خود مطابق کنوانسیون وین ۱۹۶۹ در حقوق معاهدات نیاز به معرفی ندارد و ذاتاً نماینده و مامور رسمی دولت خود شناخته می شود)، مقام وزارتی وی اجل­‌تر و از لحاظ تشریفاتی، مقدم­‌تر از مقام مامور ویژه خواهد و بنابراین در بغداد حق تقدم تعیین شده برای ایشان، بر اساس حقوق موضوعه همچنین عرف بین الملل صحیح بوده و نیازی به تغییر موقعیت به منظور نشان دادن اهمیت کشورمان نبوده است و این عمل خارج از نزاکت دیپماتیک تلقی می­‌گردد.
در عرف دیپلماتیک در همه جای دنیا، حتی چیدمان وضعیت محل قرار گرفتن اعضای دیپلمات در صحن علنی مجمع عمومی سازمان ملل نیز مقام و منصب حکومتی عضو حاضر در نشست مورد عمل قرار می­‌گیرد و رعایت این اصول به عنوان نزاکت دیپلماسی از اهمیت فوق­العاده­‌ای در روابط بین المللی برخوردار است و جناب آقای وزیر، می­‌بایست به عنوان وزیر امور خارجه دولتی که به لحاظ سابقه دیپلماسی جزو کشورهای اول دنیا به حساب می­‌آید و پایه­‌گذار حقوق دیپلماتیک در دنیا به شمار می­‌رود، این نزاکت را رعایت می­‌نمود. بی شک قبل از ورود به محل، مقامات عراقی حتما محل قرارگرفتن را به اطلاع ایشان یا احدی از همراهان وی در محل یا یک مقام عالی­رتبه سفارت ایران در عراق رسانده­‌اند و اگر هم غفلتی در این خصوص از سوی مقامات عراقی بوده، یک دیپلمات قطعاً خودش می­‌بایست آن را با مقامات میزبان مطرح نماید و به تبع قبل از ورود به محل مورد نظر، جایگاه و موقعیت فیزیکی خود را رصد نماید تا در هنگام ورود (که قطعاً تعیین این که نفرات چگونه و با چه ترتیبی وارد و خارج شوند، مشخص شده)، نظم لازم وجود داشته باشد.
بنابراین، در نشست­‌های رسمی بین المللی، محل نشستن و حتی شکل نشستن نیز حائز اهمیت است و کمترین حرکت دیپلمات به چشم می­‌آید و همه­‌ی آنها دارای آداب و تشریفاتی هستند که عرف دیپلماتیک آنها را به مثابه یک قانون نانوشته اما به شدت حساس و مورد توجه به لحاظ عملی قرار داده است. بنابراین، این که جناب وزیر در جایی مشخص شده از لحاظ عرف بین المللی بایستد، نشان از رعایت نزاکت دیپلماسی دارد و آمدن ایشان در صف مقدم نیز هرگز به معنی افزودن شان و جایگاه کشورمان در آن نشست تلقی نمی­ شده و نخواهد شد. اگر چنین عرف­‌ها و نظامات دیپلماسی نبود و مدعوین هنگام گردهمایی­‌های رسمی موظف به مراعات آنها نبودند، چشم و هم چشمی­ های سیاسی و ناسیونالیستی که اتفاقاً در جوامع اروپایی به شدت وجود دارد، سبب می­‌شد غالب این گردهمایی­ ها تنها به دلیل محل قرارگیری شرکت کنندگان برگزار نگردد.

• منبع خبر : نصیر بوشهر